هو علم یعنی ببیان معانی الکلمات الغامضه فی الحدیث و هو بدوره یساعد علی فهم الحدیث و استنباط ما فیها من احکام و مسائل.[1]غریب القرآن و الحدیث علمی است که به بیان معانی کلمات مبهم در قرآن و حدیث توجه می‌کند. این علم با توجه به نقش خود نسبت به فهم قرآن و حدیث و استنباط احکام و مسائل از قرآن و احادیث، ما را یاری می‌کند. گاهی قرآن و حدیث کلماتی دارد که برای ما مبهم است و ما در نظر داریم در این سطور مهم‌ترین کتاب‌های غریب القرآن و مفردات قرآن را به اختصار معرفی کنیم.

مجمع البحرین و مطلع النیرین (غریب القرآن و الحدیث)

مؤلف: الشیخ فخرالدین الطریحی النجفی (ت 1085 هـ . ق)

معرفی مؤلف

طریحی، یکی از چهره‌های علمی در قرن یازدهم هجری می‌باشد. او در علوم مختلف، از جمله فقه، تفسیر، ادبیات و لغت، صاحب‌نظر بوده و افزون بر چهل اثر علمی در تفسیر، فقه و اصول، زبان و ادبیات از وی بر جای مانده است، که نام بعضی از آنها عبارتند از:

ـ الاحتجاج فی مسائل الاحتیاج، الاربعون حدیثا، ترتیب خلاصه الاقوال، تمییز المشترکات فی الرجال، جواهر المطالب فی فضائل الامام علی بن ابی طالب (ع)، دیوان شعر، کشف غوامض القرآن و مقتل ابی عبدالله الحسین علیه السلام.[2]

علمای معاصر او، بر علم و فضل و ورع و فقاهتش اعتراف داشته‌اند.[3] او در سال 1085 هجری و در سن 106 سالگی در رماحیه، به سرای باقی شتافت و به نجف اشرف منتقل و در آنجا به خاک سپرده شد.

معرفی کتاب

مجمع البحرین، یک کتاب غریب الحدیث و القرآن است و با توجه به دقت‌های ظریف مؤلف در بررسی لغات، مورد توجه محافل علمی قرار گرفته است.

چنانکه از مقدمه مؤلف فهمیده می‌شود، انگیزه ایشان از تالیف کتاب، بیان کلمات مشکل قرآن و احادیث اهل ‌بیت (ع) بوده است.[4] او با جمع‌آوری لغات مهم قرآن و احادیث و ذکر شاهد مثال‌های مختلف قرآنی و حدیثی؛ بیان ساده‌ای را به مخاطب ارائه کرده است.

روش چینش کلمات در کتاب

کتاب، براساس ترتیب حروف الفبا و با توجه به حروف اصلی کلمه، (لام الفعل ـ فاء الفعل ـ عین الفعل) چینش و سپس به همین شکل مرتب شده است، یعنی هر باب، شامل کلماتی است که با یکی از حروف الفبا آغاز شده است، آنگاه در هر باب، کلمات را با توجه به حروف اصلی و براساس حروف الفبا مرتب کرده است؛ لذا دسترسی به کلمه مورد نظر بسیار راحت می‌باشد.

دیگر ویژگی‌های کتاب

مؤلف برای رسیدن به هدف خود، (بیان کامل غرایب قرآن و احادیث) مباحث مختلفی از جمله مباحث ادبی را در جای‌جای کتاب اضافه کرده است. همچنین ذکر مواردی همچون اسماء اعلام و بلدان نیز در کتاب مشاهده می‌شود.

برای مطالعه بیشتر

از جمله اشکالاتی که محققان بر این کتاب وارد می‌کنند:

الف) عدم استیفاء غرض (غرض اصلی، ایضاح کامل کلمات غریب بوده است)؛

ب) ایجاز مخل به معنی؛

ج) اشتباه در ضبط اعلام و تراجم؛

د) عدم دقت در نقل از مصادر؛

و) اشتباهات در تصریف و اشتقاق برخی لغات؛

هـ) تفرد به غرایب در باب‌های مختلف؛

ق) اضطراب در ترتیب مواد لغت.

معجم مفردات الفاظ القرآن (مفردات قرآن)

مؤلف: راغب اصفهانی (ت 503 هـ ق)

راغب را بیشتر به لقبش می‌شناسند و در مورد نام واقعی‌اش، اختلاف‌نظر وجود دارد. در مورد اساتید و شاگردانش اطلاعات دقیقی در دست نیست.

یاقوت حموی درباره او می‌گوید:

«او یکی از بهترین‌های ری و علمای اعلام آن بوده و شناخت خوبی از زبان عربی داشته است و دانای عصر و فرید دهر و بحر علم و باغ و بوستانی از ادب بود.»

راغب، اهل وعظ و تدریس و تألیف و مناظره و از استادان لغت عربی و حدیث و شعر و حکمت و کلام بوده و در قرن پنجم هجری (عصر شکوفایی علمی اسلامی) می‌زیسته است.

از او آثار متعددی بر جای مانده است، از آن جمله:

المفردات، تفسیر قرآن کریم، درّه التأویل فی متشابه التنزیل، مجمع البلاغه، رساله فی الاعتقاد، احتجاج القراء، محاضرات الادباء و محاورات البلغاء و الشعراء.

معرفی کتاب

مؤلف، شرح کلمات را در ضمن عبارات قرآنی و حدیثی انجام داده است لذا دقت بالایی بر کتاب حاکم است. کتاب براساس حروف الفباء و با توجه به ترتیب حروف اصلی کلمه (فاء الفعل، عین الفعل، لام الفعل) مرتب شده است؛ از این رو برخی، راغب را یکی از مخترعین این سبک در کنار زمخشری (538 هـ . ق) قرار داده‌اند و برخی او را در این زمینه، مقدم بر زمخشری می‌دانند.

بیان معانی حقیقی و سپس شرح معنای استعمالی کلمات، چارچوب اصلی کتاب را تشکیل می‌دهد. کتاب المفردات با توجه به دقت‌های موشکافانه مؤلف و بیان کاربردی لغات، از جایگاه رفیعی نزد محققان علوم اسلامی برخوردار است، و برای فقه اللغه کلمات قرآنی، منبع خوب و قابل اعتمادی می‌باشد.

غریب القرآن ابن قتیبه (غریب القرآن)

مؤلف: ابن قتیبه (ت 276 هـ ق)

ابن قتیبه یکی از علمای صاحب‌نظر در زمینه لغت عرب و کلمات قرآن و حدیث است. او کتاب‌های دیگری نیز نوشته است که از مهم‌ترین آنها کتاب غریب الحدیث (اولین کتاب غریب الحدیث)، کتاب مشکل القرآن و کتاب غریب القرآن را می‌توان نام برد.

با در نظر گرفتن همین سه عنوان از کتاب‌هایش، میزان توجه او به کلمات قرآن و حدیث روشن می‌شود.

معرفی کتاب

این کتاب همچون کتاب‌های تفسیر، تدوین و تنظیم شده است. با این توضیح که مؤلف، کلمات غریب قرآن را شناسایی کرده و براساس ترتیب فعلی قرآن کریم ذکر نموده و شرح کرده است. کتاب بیشتر به یک کتاب تفسیر شبیه است و در چینش کلمات، محوریت را کلمه قرار نداده است. در کتاب دو نوع کلمات بیشتر به چشم می‌خورد و محور غربت در کتاب قرار گرفته است: کلمات پر کاربرد قرآن و اسماء و صفات الهی.

تحفه العریب بما فی القرآن من الغریب (غریب القرآن)

مؤلف: أبو حیان اندلسی (ت 745 هـ ق)

ابو­حیان غرناطی، یکی از دانشمندان قرن هشتم هجری است که در علوم مختلف از جمله لغت و تفسیر قرآن کریم صاحب‌نظر بوده است. از او کتاب‌های متعددی بر جای مانده و یکی از مهمترین آنها، تحفه العریب بما فی القرآن من الغریب می‌باشد.

دسته‌بندی کلمات قرآن به کلمات مشکل و ساده و چینش کلمات به سبک الصحاح جوهری؛ دو مشخصه اصلی کتاب می‌باشد.

دیگر مشخصات کتاب:

1. شرح مختصر؛
2. عدم ذکر آیات مربوط به کلمات غریب؛
3. عدم ذکر شواهد قرآنی، حدیثی و اشعار عرب؛
4. استدلال اندک؛
5. عدم ذکر اقوال.

التحقیق فی کلمات القرآن (مفردات قرآن)

مؤلف: میرزا حسن مصطفوی (ت 1384 هـ ش)

مرحوم مصطفوی، یکی از دانشمندان و محققان قرآنی عصر حاضر می‌باشد. این محقق گران‌قدر با در نظر داشتن آنچه در کتاب‌های غریب القرآن و مفردات قرآن قبل از خود آمده؛ بررسی جامعی نسبت به کلمات قرآن کریم انجام داد و کامل‌ترین کتاب در زمینه کلمات قرآن را تدوین کرد و انصافاً یادگار ارزشمند و پر­مایه‌ای برای محققان علوم قرآنی بر جای گذاشت.

مؤلف، کتاب خود را به منظور انجام یک کار کامل در زمینه کلمات قرآن تدوین کرده است.[5] او چند ویژگی مهم برای کتاب ذکر نموده که برجسته‌ترین آنها موارد ذیل می‌باشد:

1. اعتماد بر کتاب‌های قوی و پرمایه همچون مقاییس اللغه ابن فارس و الصحاح جوهری؛
2. نقل از منابع با رعایت امانت؛
3. جدا کردن نقل قول‌ها از عبارات مؤلف؛
4. عدم ذکر مباحث غیر ضروری و غیر مرتبط؛
5. تطبیق معانی حقیقی بر معانی استعمالی.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب، توجه مؤلف به اصول معنایی کلمات است. او در بررسی همه کلمات، ابتدا، اصول معنایی هر واژه را از مقاییس اللغه ذکر می‌کند و پس از بررسی واژه در دیگر منابع معتبر، بحث را به شکلی تمام می‌کند که اصل یا اصول معنایی ذکر شده کاملاً مورد توجه بوده و خود نیز در این مورد اظهار‌نظر می‌کند.

این توجه و نتایج حاصله از آن خلائی است که در دیگر کارهای انجام شده بر روی مفردات قرآن و احادیث کاملاً حس می‌شود و مرحوم مصطفوی با ظرافت خاصی آن را محور کار خود قرار داده و نکات ظریف و بی بدیلی در این رهگذر، نصیب علاقمندان قرآن کریم کرده است. مؤلف، کتاب را دائره المعارف قرآنی می‌داند، چرا‌که در کنار بررسی واژه‌ها، مباحث مختلف مرتبط با قرآن را نیز مطرح کرده است.[6]

ویژگی‌های کتاب

1. ذکر مثال‌های قرآنی و روایی مرتبط با واژه‌ها؛
2. نقل اقوال گذشتگان؛
3. توجه به احوال انبیاء از دیدگاه قرآن؛
4. استیفای برخی مباحث مهم در قرآن همچون بررسی کامل واژه «جن» و «عرش».

کتاب براساس ترتیب حروف الفبا و با توجه به حروف اصلی کلمه مرتب شده است؛ لذا استفاده از آن برای پژوهشگران آسان می‌باشد.

پی نوشت ها:

[1]. همان.

[2]. مجمع البحرین، مقدمه سید احمد حسینی، انتشارات کتابخانه مرتضوی، 1375.

[3]. سید محسن امین در اعیان الشیعه (ج 10، ص 115) می‌گوید: الشیخ محیی الدین بن محمود بن احمد بن طریح الطریحی المسلمی الرماحی من أبناء عم فخرالدین الطریحی صاحب مجمع البحرین توفی فی النجف سنه 1030 کان فاضلا تقیا مصنفا ادیبا شاعرا له شعر کثیر فی الحسین (ع).

[4]. مقدمه مؤلف بر کتاب: «… و اما صنف فی ایضاح غیر الاحادیث المنسوبه الی الآل کتب متعدده و دفاتر متعدده و لم یکن لاحد من الاصحاب و لا لغیرهم من اولی الالباب، مصنف مستقل موضح لاخبارنا مبین لآثارنا و کان جمع الکتب فی کل وقت متعبا … حدثی ذلک علی الشروع فی تالیف کتاب کاف شاف یرفع عن غریب احادیثنا استرها و یدفع عن غیر الجلی منها غبارها».

[5]. مقدمه مؤلف بر کتاب.

[6]. مقدمه مؤلف بر کتاب.