نگرش سه بعدي

رهنامه، پس از پرداخت دو شماره به مباحث کلي نظام آموزش پژوهش‌گرا و يا به تعبيري سخت‌گيرانه، آموزش پژوهش‌محور؛ اين شماره به يکي از مؤلفه‌هاي مهم آن يعني نقش استادان در نظام تعليم و تربيت طلاب مي‌پردازد. از آنجا که غرض در نظام آموزشي حوزه، پرورش عالمانِ متقيِ بصير است؛ به‌راحتي نمي‌توان ابعاد علمي، اخلاقي و اجتماعي استاد را از هم تفکيک کرده، تک ساحتي در اين‌باره بحث کرد. لذا درگفت‌و‌شنودهاي اين شماره علاوه بر بررسي نقش علمي استادان در بالندگي طلاب، نقش اخلاقي و کمابيش اجتماعي آنها نيز مدنظر قرار گرفته است.

شماره‌اي کم ادعا

احصاء عناصر نظام تعليم و تربيت حوزه و ارائه تحليلي جامع از آنها؛ به‌خصوص با توجه به سابقه ديرينه اين نهاد و همچنين وضعيت منحصربه‌فرد حوزه‌هاي علميه در دنياي امروز، مقوله پيچيده‌اي است. هر گونه نفي و اثبات عناصر اين نظام با ساده‌انگاري و عدم اشراف جامع به مباني و مبادي معرفتي اين نهاد، مي‌تواند خسارت‌هاي جبران ناپذيري را فراهم آورد. آنچه در اين شماره مطرح شده است، تقرير مسأله و فراخوان توجه حوزويان به بهينه‌سازي جايگاه استادان در نظام تربيتي حوزه است. اين شماره ادعايي فراتر از اين ندارد.

زمزمه محبت، جمعه‌ها و مکتب

گرچه نگارنده، در درستي گزاره شايع «آنچه قبلا در حوزه‌ها بوده، اکثراً خوب و آنچه امروزِ حوزه‌ها است، اکثراً تهديد، تأسف و خسران است» ترديد دارد، اما به هر صورت بر اين باور است که رابطه بزرگان حوزه با طلاب سابقاً بهتر از اکنون بوده است. به عبارت ديگر به نظر مي‌رسد در گذشته اهتمام بزرگان و گرانمايگان حوزه به مدارس علميه و جواني طلاب بسيار بيشتر از امروز بوده است. مدرسه‌داري و طلبه‌پروري، در نگرش اولياء و صاحبان نَفَسِ علمي و معنوي حوزه قديم، ارزش بيشتري داشته است و در عمل دل‌مشغولي‌هاي جدي‌تري ايجاد مي‌کرده است. طلاب جوان، امروز زمزمه‌هاي محبت، رسيدگي و سرپرستي پدران معنوي خود را کمتر درک مي‌کنند. واقعيت اين امر و يا حتي توهم آن نزد نسل جوان حوزه، بسيار تهديدکننده و گران‌بار خواهد بود.

النادر کالمعدوم

موضوع بعدي، توجه به تناسب توسعه کمي و کيفي مدارس در امر تعليم و تربيت طلاب است. با توجه به وجود نيازمندي‌هاي اجتماعي امروز فراروي حوزة متعهد به آرمان‌هاي معرفتي نظام اسلامي و ضرورت‌هاي توليد علم ديني در دنياي معاصر؛ توسعه کمي پذيرش و تربيت طلاب گريزناپذير است. اما در کنار اين ضرورت، عنايت به رشد ابعاد کيفي اين توسعه، جدي و حياتي است. يکي از چالش‌هاي فراروي اولياء حوزه‌هاي شيعي امروز، مديريت متوازن توسعه کمي و کيفي حوزه‌هاي علميه به خصوص با توجه به تغييرات پيچيده اجتماعي و فرهنگي دنياي معاصر است.

در گذشته، عالمي بزرگ، به عنوان زعيم علمي و معنوي، در رأس مدرسه‌اي قرار مي‌گرفت. تعدادي از طلاب، تحت نظارت، رسيدگي و محبت‌هاي مستقيم ايشان، در فضايي به دور از جزر و مدهاي فرهنگي و اجتماعي جامعه تربيت مي‌شدند. همچنين امکان اين‌گونه ارتباط براي استادان مدرسه که چه بسا خود از شاگردان قديمي و يا از دوستان هم‌پيمان اين زعيم بودند هم وجود داشت. ايشان مستقيماً از احوال طلاب جويا مي‌شدند و طلاب هم از راهنمايي‌هاي پدرانه و به‌هنگام آنان بهره‌ها مي‌جستند. امروز اجراي اين الگو زيبا و کارآمد، دشواري‌هاي خاص خود را دارد و عملاً سنتي متروک و کالمعدوم محسوب مي‌شود.

مدرسه‌اي براي آموزش و پژوهش بهتر

يکي از طرح‌هايي که براي ساماندهي وضعيت نظام تعليم و تربيت مدارس حوزه‌هاي علميه، در دستور بررسي مسؤولان حوزه به منظور يافتن راهکارهاي اجرايي شدن آن قرار دارد، ايجاد و استقرار هيأت‌هاي علمي در مدارس است. اين طرح مي‌تواند باعث ساماندهي جذب، ارتقاء و حمايت استادان مدارس علميه شود. تحليل اجراي پر سابقة اين طرح در نظام آموزش عالي ايران و جهان و حتي در برخي از حوزه‌هاي علميه کشورهاي عربي مي‌تواند نقاط آسيب و قوت آن را بهتر روشن کند و اولياي محترم حوزه‌هاي ديني را در اين زمينه ياري رساند. اين طرح مي‌تواند با در نظر گرفتن فرصت‌ها و موظفي‌هاي آموزشي، پژوهشي و مشاوره‌اي براي استادان مدارس؛ نظام علمي مدارس ما را ارتقاء دهد و به تعميق سطح علمي طلاب منجر شود. همچنين با تأمين نسبي امر معيشتي استادان بزرگوار، باعث شود آنان بتوانند فرصت‌هاي بيشتري براي رسيدگي به طلاب و دستگيري از آنان قرار دهند.

تمناي آنچه خود داشت

البته بديهي است اجراي هر گونه طرحي، بايد از گذر آسيب‌شناسي وضعيت موجود و شناخت تراث و مفاخر حوزه‌ها رقم بخورد. اتخاذ تدابير مقتضي جهت بهبود نقش استادان در نظام تعليم و تربيت طلاب، نيازمند مطالعه و بازشناخت عميق نظام گرانقدر حوزه و سنت‌هاي اصيل آن، تحليل و تبيين تمامي عناصر و شرايط آن است تا با در دست داشتن اين تراث و تحليل محکمات و تشابهات آن، دست‌مايه مناسبي براي هر گونه تحول حاصل آيد. همچنين تذکر اين نکته لازم است مطابق آنچه هميشه مورد توصيه زعماي حوزه‌هاي علميه بوده است در «برنامه‌ريزي هرگونه تحولي در حوزه، تأکيد بر حفظ تراث حوزه‌هاي علميه شيعي، حفظ استقلال آنها و مشورت با بزرگان و زعماي حوزه‌ها، لازم و ضروري است^[1]».

استادان مدارس، خدا قوت

معمولاً وظايف هيأت علمي در مراکز علمي، در حيطه‌هاي مختلفي آموزشي، پژوهشي، مشاوره‌اي، مديريتي و فردي تعريف مي‌شود. در اين راستا تدريس، قبول مسؤوليت استادي راهنما و مشاور فراگيران در تحقيقات ضمن تحصيل و پايان دوره، همياري در برنامه‌ريزي درسي و بازنگري آن، همياري در طراحي و اجراي روش‌هاي بهينه ارزشيابي، ارائه اولويت‌هاي آموزشي و يا حتي پژوهشي به مراجع ذي‌صلاح، اجراي طرح‌هاي تحقيقاتي، انتشار مقالات و کتب علمي، همکاري با مراکز و مؤسسات آموزشي و پژوهشي، تلاش جهت توسعه توانمندي‌هاي فردي در زمينه دانش‌ها و مهارت‌هاي مرتبط، برنامه‌ريزي فردي به منظور رفع کاستي‌هاي احتمالي و از بين بردن نقاط ضعف و تقويت نقاط قوت و بروز نمودن آگاهي‌هاي عمومي و تخصصي و مشارکت در دوره‌هاي آموزشي در اين خصوص، اختصاص فرصت مشاوره علمي ـ تخصصي براي طلاب و مشارکت در فعاليت‌هاي مديريتي و اجرايي مدرسه مطابق با نيازها، اقتضائات، توانمندي‌ها و علايق آنان؛ از جمله وظايف هيأت‌هاي علمي مدارس مي‌تواند شمرده شود.

در اين صورت فرآيند شناسايي، جذب، ارتقاء وضعيت، ارزيابي، رتبه‌بندي، حمايت و تشويق اعضاي هيأت مدارس با کيفيت بيشتري انجام خواهد شد. بدين ترتيب زمينه بهتري براي تربيت جامع طلاب در مدارس مبارکه علميه فراهم خواهد شد.

کليد اسرار ما

اهتمام، تأکيد و حراست بر عناصر وظيفه محوري و اخلاق مداري استادان در اين طرح، مي‌تواند بنيان‌هاي اصيل ارتباط استاد و طلبه را در حوزه‌هاي غني شيعي حفظ و تضمين کند. زيرا که صبر، پشتکار، تواضع، شجاعت، آزادانديشي، انصاف، نقدپذيري، ادب، صداقت، امانت‌داري علمي و اجتماعي، اخلاص، انضباط، ساده‌زيستي، حق‌طلبي و … را اقتضاء طلبگي و روحاني مي‌دانيم و مستحکم‌ترين راه ايجاد و رشد اين سجاياي اخلاقي در طلاب جوان حوزه، برقراري تعامل استاد با آنان است و استاد وظيفه محور و اخلاق مدار است که اين توانايي را دارا خواهد بود.

رهنامه مجازي

رهنامه درباره موضوع هر شماره، آزمندانه پذيراي نظرات استادان، فضلا، طلاب محترم و کليه علاقمندان خواهد بود. در اين شماره نيز با توجه به اهميت موضوع و راهکارهاي مطرح در اين زمينه، ارائه ملاحظات، بايسته‌ها و آسيب‌‌هاي از سوي مخاطبان نشريه مي‌تواند راهگشاي اولياء امر باشد. در اين‌باره غير از راهکارهاي ارتباطي قبلي، فضاي مجازي نشريه نيز راه‌اندازي شده و قسمت «تبادل نظر» آن آماده دريافت، تجميع و انتقال نظرات مخاطبان به مسؤولان ذي‌ربط است.[2] پس مشتاقانه منتظريم.

پی نوشت ها:

[1]. بر گرفته از توصيه آيت‌الله مکارم شيرازي به مسؤولان حوزه که مشابه آن از کلام ساير زعماي حوزه نيز استفاده مي‌شود.

[2]. www.rahnameh.ir