شما اینجا هستید: رهنامه پژوهش » ش 23 و 24 / علامه محمد تقی شوشتری » بی کرانه
بی کرانه | محمدحسین فروغی
503 بازدید

علامه شوشتری هر‌چند عمده سالیان عمر بابرکت خود را صرف علم رجال و به‌ویژه تألیف مجموعه گران‌سنگ قاموس الرجال نموده با این حال در علوم گوناگون دیگری نیز صاحب مصنّفات و تألیفات بوده است. در صفحات پیشِ رو مرور کوتاهی بر کارنامه علمی این عالم سخت کوش خواهیم داشت. این معرفی بر‌اساس کتابشناسی‌های گوناگون و بر پایه معرفی کامل و جامع آیت‌الله استادی تنظیم شده است.

1ـ قـاموس‌‌الرجـال‌ فی‌ تحقیق‌ رواة الشـیعه و مـحدثیهم

مؤلف در طول شش سال (1354 تا 1360) که مجاور حائر‌ حسینی علیه السـلام بـود، حاشیه‌ای بر رجال مامقانی نگاشت. این یادداشت‌ها که در ابتدا بر حاشیه نسخه کتاب تنقیح المقال مامقانی تحریر شده بوده است به توصیه شیخ آقا بزرگ تهرانی به صورت مستقل تحریر و تنظیم می‌شود و بار‌ دیگر‌ مورد تجدید نظر ایشان قرار می‌گیرد و بعد از دو بار تجدید‌نظر برای تحویل به چاپخانه یکبار دیگر به طور منظم استنساخ می‌شود. ایـن اسـتنساخ در سـال 1382 به‌ پایان‌ می‌رسد و مرحوم شیخ ابتدا نسخه‌ای از این کتاب را به قم می‌فرستد تا به واسطه آیت الله شبیری زنجانی توسط آیت الله بروجردی منتشر شود لکن به دلایلی -که حکایت آن در همین ویژه نامه از زبان آیت الله شبیری نقل شده است- این امکان فراهم نمی‌شود. در نهایت این کتاب در یـازده جلد در تهران و قم به کوشش حجت الاسلام والمسلمین ـ جناب آقای حاج میرزا حسن مصطفوی تبریزی ـ در سـال‌های 1379 1390‌ بـه‌ چـاپ می رسد. مستدرکات این کتاب سال‌ها بعد توسط مؤلف در سه جلد تهیه و تنظیم شد که ابتدا به صورت مجزا و بعد در کنار بقیه مجلدات به چاپ رسید. با این حساب اگر بگوییم‌ این‌ کتاب پرارج مدت چهل‌ سال‌ در دست تألیف و تنظیم و تجدیدنظر بوده است، گزاف نگفته‌ایم.

2 ـ بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه

این کـتاب جزء اولیـن شروح‌ موضوعی نهج البلاغه است‌ که‌ نهج البلاغه را به شصت موضوع تقسیم و در شصت فصل مورد شرح قرار داده است. این کتاب در طول ده‌ها سال تألیف و تنظیم شده است. موضوعات شصت‌گانه این کـتاب عبارتند از:1 ـ تـوحید 2ـ خلق آسمان و زمین و عرش و کرسی و خورشید‌ و ماه‌ و ستارگان‌ 3ـ خلق فرشتگان 4ـ خلق آدم 5ـ نبوت‌ عامه‌ 6 ـ نبوت‌ خـاصه 7ـ امامت عامه 8ـ امامت خاصه 9ـ خبرهای غیبی نهج البلاغه 10ـ دانش و مکارم اخلاق امیر مـؤمنان علیه السلام 11ـ تفسیر قـرآن 12ـ داوری‌های‌ علی‌ علیه السلام 13ـ پاسخ‌هایی که ضرب‌المثل است‌ و آداب‌ پرسش 14ـ زهد و عدل و تواضع علی علیه السلام 15ـ التزام آن جناب به حق 16ـ دعاهای آن حضرت 17ـ عجایب‌ مخلوقات‌ خدا 18ـ دانش‌های مذموم 19ـ ارشاد خلیفه دوم 20ـ حب‌ و بـغض آن حضرت علیه السلام 21ـ شجاعت او 22ـ دوستان و دشمنان او 23ـ عنایات او به عمال و نمایندگانش‌ 24ـ سوگندها‌ و تقیه او 25ـ شکایت از اهل زمان خود 26ـ نقصان مردم‌ 27ـ قضا و قدر 28ـ کلام جامع امر دین و دنیا و در این فصل است عهدنامه مالک اشـتر 29ـ دربـاره عمر‌ و عثمان 30ـ بیعت با آن حضرت 31ـ جنگ جمل 32ـ جنگ صفین‌ 33ـ جنگ‌ نهروان 34ـ غارات معاویه 35ـ وصایای آن حضرت و شهادتش 36ـ پیرامون یاد مرگ 37ـ وظایف‌ انسان‌ نسبت به پروردگارش 40ـ ایمان و تقوا و کفر و نفاق 41ـ قرآن 42ـ عـبادات و مـعاملات، خیر‌ و شر‌ 43ـ مکارم اخلاق 44ـ صفات مذمومه 45ـ آداب معاشرت 46ـ دوستان و اصدقا 47ـ تعازی‌ و تهانی‌ تعزیت و تهنیت 48ـ آداب جنگ 49ـ نکوهش شام و ستایش کوفه 50 ـ انصار و قریش و تمیم‌ و شعرا‌ 51 ـ استسقا و قربانی 52 ـ اقبال و ادبار 53 ـ فتنه‌ها و بدعت‌ها 54ـ عـقل 55 ـ قـلوب‌ و دل‌ها‌ 56 ـ حقایق 57 ـ فقر 58 ـ زنان 59 ـ شیطان 60 ـ موضوعات مختلفه.

3 ـ الاربعون حدیثا: چهل حدیث

علامه پس از تألیف سـه‌ کتاب‌ شرح‌ چهل حدیث تصمیم گرفته است منتخبی از آن سه‌ کتاب را به صورت‌ یک‌ کتاب تحریر و از بقیه صـرف‌نظر‌ کـنند‌. کتاب اربعین چاپ شده، همان تحریر و انتخاب نهایی است که شامل‌ متن‌ و شرح چهل حدیث در چهار مـوضوع می‌باشد: حـدیث 1 تا 10 در معجزات‌ ائمه معصومین علیهم السلام، حدیث 11 تا 20‌ در‌ فضایل‌ ایشان، حدیث 21 تا 30 در نکوهش‌ دشمنان‌ ایشان، حدیث 31 تا 40 در مسائل فـقهی مـتفرقه.

4 ـ رساله

در محاکمه بین‌ شیخ‌ صدوق و شیخ مـفید در مسأله سهو النبی می‌باشد که در ملحقات قاموس الرجال از روی نـسخه اصـل به خط مؤلف افست‌ شده‌ است.

5ـ آیات بینات فی حقیقه بعض‌ المنامات(یا: نشانه‌های روشـن‌ در‌ حـق‌ بـودن برخی خواب‌ها)

این کتاب پیرامون خواب و رؤیا نـگاشته شـده و بعد از مقدمه‌ای درباره خواب و تعبیر‌ خواب‌ و اقسام‌ خواب‌ در فصل‌های مختلف به موضوعاتی چون خـواب‌هایی کـه‌ در‌ قـرآن یاد شده خواب‌هایی که مربوط به پیامبران گذشته است و در قرآن یاد‌ نـشده‌، خواب‌های مربوط به پیامبر اسلام‌ صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله‌  و اهل بیت، خـواب‌های‌ مربوط‌ به قرآن مجید، خواب‌های مربوط به دانشمندان، شعرا، سلاطین، خـواب‌های مشتمل‌ بر هزلیات، خواب‌های دروغ و خواب‌های متفرقه پرداخته است.

6 ـ الرساله المبصره فی احوال البصیریه الدار النـظیر‌ فـی‌ المکنین‌ بـا بـی بـصیر: شرح حال ابو بـصیرها

این رساله تحقیقی اسـت پیـرامون رواتی که کنیه ایشان ابو بـصیر‌ بـوده‌ اسـت‌ و بـه گـفته برخی از اساتید مـحقق مـا، از رساله‌هایی است که می‌تواند حاکی از دقت‌ نظر مؤلف و عمق تحقیقات رجالی ایشان باشد. این رساله به صورت حروف‌چینی شده در ملحقات کتاب قاموس‌الرجال منتشر شده است.

7 ـ قضا امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام: داوری‌های امیر مؤمنان علی علیه السلام

این کتاب دارای پنجاه و پنج فصل و بدون شک ‌بهترین یکی از بهترین کتاب‌هایی است که در این‌ زمینه‌ تدوین گردیده و در فاصله میان سال‌های‌1370 تا 1400 چهارده بار یا بیشتر در نجف و بیرون تجدید چـاپ گـردیده است. این کتاب یکبار توسط فرزند مؤلف جناب آقای دکتر‌ محمد‌ علی شیخ و بار دیگر توسط آقایان سید عـلی مـحمد جزایری شوشتری و اقای دیباجی به فارسی ترجمه و منتشر شده است. همچنین منتخبی از این کتاب به زبان انگلیسی نیز ترجمه و منتشر شده است.

8 ـ الاوائل اولیات: اول‌ها

این کـتاب مـانند الاوائل عسگری، سیوطی، کشمیری‌، حاج‌ آقا‌ محمد مقدس اصفهانی شامل مطالب‌ متفرقه‌ای‌ است‌ که عنوان«اول»داشته باشد، مثلا اول کسی که به پیامبر اسلام صلی الله عـلیه و آله ایـمان آورد، علی علیه السلام‌ بـود‌. اول‌ کـسی که در قیامت محشور می‌شود، رسول خدا‌ است‌. نسبت این کتاب با سایر تألیفاتی که در این زمینه نگاشته شده، عموم و خصوص‌ من‌ وجه‌ است، یعنی قـسمتی از مـطالب این کتاب در آن کتاب‌ها‌ یاد نشده است. ترجمه این کتاب با عنوان نخستین‌ها توسط قلم محمد رضا مروارید از سوی نشر نور معرفت منتشر شده است.

9 ـ البدایع کشکول

این کتاب مانند کشکول‌ شیخ‌ بهایی‌ و شیخ یوسف بحرانی و سید علی میبدی ـ دارای مطالب منثور و منظوم گـوناگون‌ مـفید‌ است کـه مؤلف در طول سالیان دراز آنها را یادداشت و تدوین کرده است.

10ـ رساله فی‌ تواریخ‌ النبی‌ و آلال جوامع احوال الائمه تاریخ چـهارده معصوم

که در ضمیمه جلد یازدهم قاموس‌الرجال‌ به قلم مؤلف افست شده است. این‌ رساله‌ که در موضوع خـود بـسیار جـامع و کم‌نظیر است دارای چند فصل است و شامل در‌ تاریخ‌ ولادت رسول خدا و فاطمه زهرا و امامان معصوم علیهم السلام، تـاریخ ‌وفـات‌ ایشان‌، محل ولادت و محل دفن ایشان، معرفی مادران‌، همسران، فرزندان و مـکارم اخلاق‌ ایشان است.

11 ـ الاخبار‌ الدخیله: حدیث‌های تحریف شده

این کتاب در سه بابِ احادیث‌ تحریف شده، احادیث مـجعوله و دروغـین و دعاهای تحریف شده و یا مجعوله تنظیم یافته است. این کتاب با تصحیح و تنظیم مرحوم استاد علی اکبر غفاری در چهار جلد منتشر شده است. این کتاب در مرحله تحقیق و تصحیح جدید قرار دارد.

12 ـ النجعة فی شرح اللمعة: تحقیق المسائل شرح لمعه شهید اول

شرحی است بر لمعه شـهید اول بـا تـوجه به شرح لمعه شهید‌ ثانی‌ و نقد آن

این کتاب را مؤلف در سی سالگی شروع و در مدت چـهار سـال یعنی سال‌های 1350 تا1354 هـ. ق در شوشتر تمام‌ کرده‌ است. مؤلف درباره این کتاب می‌گوید: بعدها شروع کردم بر نوشتن شـرحی بـر لمعه و شرحش را بطور حاشیه‌ نوشتم، کـه از صفحه آخرِ جـلد پایانی تاریخ اتمام تألیف معلوم می‌شود: «و قد وقـعت الفراغ من هذه التعلیقه فی غره شهر ربیع الثانی من سنه 1354 ـ ق»… این کتاب شرحی است بر لمعه با نقل اخبار از خود کـتب اربـعه و ذکر باب و عدد خبر‌ و نقادی‌ آن، اگر تحریف یا تصحیفی در آن واقع شده اسـت.

13 ـ تـفسیر قـرآن

یادداشت‌هایی است که مؤلف در حاشیه قرآن خطی تحریر سده یازدهم نوشته‌اند. این کتاب با تحقیق و ترجمه آقای بهراد جعفری در دو جلد با عنوان حواشی مصحف توسط بنیاد فرهنگی‌ علامه‌ شیخ‌ شوشتری‌ رحمه‌الله‌ در سال 1384 منتشر شده است. از آنجا که به جهت مختصر بودن حاشيه برخی صفحات سفيد و خالی می‌مانده است در پاورقی بخش‌هایی از تفسیر عاملی نیز آورده شده است.

14ـ مواعظ

شامل سى مجلس است كه در ماه محرم و صفر سال‌هاى 1350 و 1351ق برگزار شده است.

كتاب، حاوى شرح و توضيح مطالب و مسائل اخلاقى با استفاده از آيات قرآن كريم و روايات شريفه است.مرحوم شوشتری در اولين مجلس به بيان صفات مؤمنين پرداخته است. اين صفات با توجه به آيات اول تا يازدهم سوره مؤمنون ذكر شده است. بعضى از مجالس در صفحات زيادى نقل شده است و برخى مجالس كوتاه و مختصر است. ایشان در بيان مباحث و مطالب از آيات، روايات، حكايات و اشعار عربى و فارسى استفاده نموده است. عنوان مجالس بيان نشده است و آغاز هر مجلس، با ذكر آيه يا آياتى از قرآن يا بيان روايتى از معصومين(ع) مى‌باشد. این کتاب در سال 87 به کوشش اقای بهراد جعفری و در دو جلد منتشر شده است.

15 ـ پاسخ به سؤالات کـنگره هـزاره شیخ ‌‌طوسی‌

رساله‌ای است به فارسی در پاسـخ بـه بـخشی از 54 پرسش که از‌ طرف‌ کنگره هزاره شیخ طـوسی در سـال 1390 پیرامون شخصیت شیخ طوسی‌ و برخی مسائل دیگر مـطرح شـد. قسمتی از این رساله در جلد سـوم یـادنامه شیخ طـوسی در سـال‌ 1396‌ در مـشهد چاپ شده است.

16 ـ پاسخ اشکال بـه دعـای ندبه

مقاله‌ای است در قالب یک نامه به زبان فارسی در چند صفحه ـ در پاسخ دکتر علی شریعتی ـ کـه در مـورد دعای ندبه اشکالی و سئوالی طرح‌ کـرده بوده است. متن این مقاله در همین ویژه‌نامه تقدیمتان می‌شود.

17 ـ مقدمه توحید مفضل

یکی از خیِّرین شوشتری علاقمند به چاپ توحید مفضّل می‌شود و برای رسیدن به مقصود خود هزینه این کتاب را به آقای سیدکاظم صدر صاحب نشر صدر پرداخت می‌کند. این کتاب پیش از انتشار به دست مرحوم شوشتری می‌رسد و ایشان نکاتی را در مقدمه کتاب توضیح می‌دهند.

18- شرح وجیزه شیخ بهایی

مرحوم شیخ این کتاب را در 27 سالگی تحریر کرده است. تنها نسخه این کتاب که به صورت خطی در کتابخانه مجلس موجود می‌باشد به زودی با تحقیق و تصحیح یکی از محققین منتشر خواهد شد.

19- مجموعه‌ای از مکاتبات، تعلیقها و یادداشت‌های پراکنده نیز در میان آثار مرحوم شوشتری به چشم می‌خورد که به زودی در قالب یک مجموعه منتشر خواهد شد.

پاسخ دهید: