نوشته حاضر به بررسي اعتبار صد منبع از کتب حديثي شيعه و صد منبع از کتب حديثي اهل سنت پرداخته است و با توجه به ملاک‌هاي صحت انتساب کتاب به مؤلف؛ شخصيت علمي مؤلف؛ ميزان ضبط و دقت نويسنده‌؛ تخصص نويسنده در موضوع؛ قدمت دوره نگارش و نزديك‏تر بودن به عصر امامان؛ مدرسه و حوزه حديثي مولف، شهرت و مقبوليت کتاب نزد دانشمندان متفاوت در دوره‌هاي مختلف؛ اندک بودن متون در بردارنده محتواي شاذ‌؛ اندک بودن متون مستبعد؛ اندک بودن ركاکت لفظي يا محتوايي؛ همخواني بيشتر متون با ضروريات و مسلمات دين و مذهب؛ اندک ‏بودن راويان ضعيف و كذاب در اسناد و طرق؛ كمتر بودن متون اختصاصي و داشتن نسخه‌هاي فراوان تا حد تواتر، اعتبار متون را تعيين نموده است.

نکاتي در‌باره اعتبار حديث با توجه به مصادر آن:

1ـ درباره ملاك اعتبار حديث دو نظريه وجود دارد:

الف) وثوق سندي: اعتبار رواياتي که تمام افراد واقع در سند آن ثقه باشند؛

ب) وثوق صدوري: اعتبار رواياتي كه مجموعه قرائن داخلي و خارجي بر صدور آن از معصومان دلالت‏ دارد.

2ـ متون قرآن و حديث را از منظر افزوني اعتبار و اطمينان به صدور آن، مي‏توان اين‌گونه رتبه‏بندي کرد:

الف) قرآن كريم؛

ب) خبر متواتر؛

ج) خبر صحيح؛

د) خبر حسن؛

هـ) خبر موثق؛

و) خبر قوي.

3‌ـ از جمله مهمترين قرائن افزاينده اعتماد بر متون حديثي که سبب افزايش اعتماد و پديداري وثوق صدوري مي‌گردد، منبع و مصدر روايت است. زيرا مصادر حديثي از اعتبار يکسان و مساوي برخوردار نيستند. برخي از شايستگي‌هايي برخوردارند که آنها را بر صدر مي‌نشاند و اعتماد بيشتر نسبت به منقولات آن پديد مي‌آورد و برخي کاستي‌هايي دارند که از اعتبار آنها مي‌کاهد و متون موجود در آن را نيز کم اعتبار مي‌کند.

4ـ شناسايي ميزان اعتبار مصادر و ملاک اعتبار بخشي بدان‌ها، از اهميت ويژه برخوردار است. اهميت ملاک و معيار افزوني و کاستي اعتبار مصادر حديثي به سبب اثرگذاري مستقيم بر اعتبار کتاب حديثي است.

روشن است که نتايج پديد آمده در رتبه‌بندي کتب حديثي نيز بر ميزان مراجعه و اعتماد بر آن، اثر‌گذار است.

5ـ برخي از عوامل تاثيرگذار بر افزايش يا كاهش اعتماد بر مصادر حديثي عبارتند از:

1 ـ صحت انتساب کتاب به مؤلف؛

2 ـ شخصيت علمي مؤلف؛

3 ـ ميزان ضبط و دقت نويسنده ؛

4 ـ تخصص نويسنده در موضوع؛

5 ـ قدمت دوره نگارش و نزديك‏تر بودن به عصر امامان؛

6 ـ مدرسه و حوزه حديثي مولف،

7 ـ شهرت و مقبوليت کتاب نزد دانشمندان متفاوت در دوره‌هاي مختلف؛

8 ـ اندک بودن متون در بردارنده محتواي شاذ‌؛

9 ـ اندک بودن متون مستبعد؛

10 ـ اندک بودن ركاکت لفظي يا محتوايي؛

11 ـ همخواني بيشتر متون با ضروريات و مسلمات دين و مذهب؛

21 ـ اندک ‏بودن راويان ضعيف و كذاب در اسناد و طرق؛

31 ـ كمتر بودن متون اختصاصي.

14 ـ داشتن نسخه‌هاي فراوان تا حد تواتر.

15 ـ داشتن نسخه‌هاي کهن، قرائت شده بر عالمان و داراي مهر بلاغ.

6ـ در متن ذيل، 100 منبع مهم حديثي شيعه و 100 منبع مهم حديثي اهل سنت در چند درجه و رتبه دسته‌بندي شده‌اند. رتبه‌بندي مصادر اهل سنت مطابق با مباني آنان و به دليل نياز به آگاهي پژوهشگران شيعي است. زيرا آگاهي از منابع اهل سنت براي استدلال و احتجاج لازم است.

7ـ مصادر حديثي در سه رتبه الف، ب و ج رتبه‌بندي شده‌اند. مصادر هم رتبه نيز در نه گروه قرار گرفته‌اند. منبع دارنده رتبه و پايه الف/1 بيشترين اعتبار و منبع دارنده رتبه و پايه ج /9 کمترين اعتبار را دارا هستند.

برخي مصادر نيز مصادر واسطه هستند که در طول منابع خود قرار مي‌گيرند و اعتبار خاصي ندارند.

8ـ مصادر رتبه الف مرجعيت، مقبوليت و شايستگي مورد اعتنا نزد پيروان مذهب خود دارند به‌گونه‌اي که پيروان آن مذهب، در مقام استدلال و يا احتجاج استناد بدان مصادر را مي‌پذيرند.

مصادر رتبه ب اگرچه شايستگي استناد انفرادي ندارند ولي به‌عنوان مويد و شاهد مورد توجه هستند و در حالت تکرار يک مضمون، شايستگي نسبي مي‌يابند.

مصادر رتبه ج مصادر ضعيفي هستند که شايستگي مرجعيت در استدلال علمي ندارند. اگرچه ظرافت‌هاي موجود در آنها گاه سبب رفع اجمال متون اصلي مي‌گردد.

9ـ چرايي و چگونگي رتبه و پايه هر کتاب، از استدلال و دفاع مستند و مقبولي برخوردار است که در اين مختصر نمي‌گنجد.[1]

10ـ اين مجموعه حاصل برداشت شخصي اين حقير است و طبيعتا نياز به ارزيابي، نقد مبنا و بنا دارد. اين هديه را دريغ مداريد.[2]

پی نوشت ها:

[1]. تفصیل این ملاکات در پایان نامه استاد محمدمهدی احسانی‌فر به راهنمایی استاد سیدمحمدکاظم طباطبایی آمده است.

[2]. جدول در کتاب منطق فهم حدیث استاد سیدمحمدکاظم طباطبایی آمده است.