گفتگو با آیت الله رضی شیرازی درباره سیره میرزا محمد حسن شیرازی (میرزای بزرگ)

رهنامه: نشریه علمی ـ پژوهشی «ره‌نامه پژوهش»، وابسته به معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه قم، برای احیا و بازخوانی سیره علمی و عملی بزرگان حوزه، از آغاز انتشار خود، به بررسی سیره نام‌آوران عرصه دین و فرهنگ پرداخت. از این رو، این شماره خود را به سیره علمی و عملی میرزا محمدحسن شیرازی (میرزای بزرگ) اختصاص داده و در پرسش‌های زیر نکاتی است که کماکان مجال واکاوی بیشتری را می‌طلبد. از این رو، ما مفتخریم که درباره این سؤالات، با حضرت‌عالی گفت‌وگو می‌کنیم.

درباره علل هجرت میرزا به سامرا، به مواردی از قبیل اختلاف بر سر مرجعیت، بروز فتنه در نجف و…، اشاره شده، اما همه گمانه‌زنی‌هایی است که آشکار شدن علت اصلی این اقدام منحصر به فرد را در ابهام نگه می‌دارد. به نظر شما، عامل اصلی هجرت میرزا از نجف به سامرا و دستاورد این هجرت چه بوده است؟

استاد: البته به‌ طور دقیق انگیزه مرحوم میرزا از هجرت به شهر مقدس سامرا مشخص نیست، ولی شاید بتوان مواردی، مثل گسترش تشیع در عراق و پر کردن خلأ موجود در شهر سامرا را از جمله دلایل این هجرت دانست. مرحوم میرزا ضمن هجرت به این شهر مقدس، توانست با تأسیس دو حوزه علمیه و بنا نهادن دو مدرسه علمیه، که یکی بزرگ و دیگری کوچک‌تر بود، شاگردانی از جمله مرحوم آقای آخوند، صاحب کفایه و مرحوم آقا میرزا محمدتقی شیرازی را جذب و تربیت کند که این بزرگان در سال‌های بعد، مبدأ حرکت‌های علمی و اجتماعی و سیاسی در عراق و ایران شدند. مرحوم میرزا با سبک و سیاقی که در زندگی اجتماعی خود داشت، نظر اهل‌سنت را به خود جذب کرد و آنها را از مریدان خودش گرداند. ایشان در این شهر خدمات اجتماعی و فرهنگی بی‌نظیری را ارائه کرد؛ از جمله ساخت دو حمام، که یکی زنانه و یکی مردانه بود. مرحوم میرزا، در وقایع متعدد سعی بلیغ در ایجاد زندگی مسالمت‌آمیز میان شیعیان و اهل سنت داشت تا جایی که اجازه ورود بیگانگان به اختلافات شیعی و سنی را نمی‌داد و راه را بر فرصت‌طلبی آنها می‌بست.

رهنامه: با توجه به اینکه در بین علمای شیعه و در طلیعه تأسیس حوزه‌های علمیه شیعی، هجرت جایگاه مؤثر و تعیین‌کننده‌ای دارد، چرا بعد از میرزا هجرت به سامرا و ادامه دادن توفیقات ایشان توسط بازماندگانش پیگیری نشد؟

استاد: از فرزندان ایشان، مرحوم آقا میرزا محمد در زمان حیات خود میرزا، به دلیل برخی تصورات واهی کشته شد و فرزند دیگر ایشان، مرحوم آقا میرزا علی، با وجود شایستگی‌های علمی و اجتماعی به جهت برخی احتیاطات، رغبتی به ورود به حوزه مرجعیت نداشت که البته با اصرار برخی اطرافیان، بالاخره این کار را کرد، ولی ایشان به قدری محتاط بود که خانه‌هایی را که مرحوم میرزای بزرگ در سامرا برای استادان بنا کرده بود، تصرف نمی‌کردند. وجود این مسئله به اضافه وقوع جنگ جهانی اول و تغییر وضعیت اجتماعی و مالی، سبب هجرت بازماندگان میرزا به نجف شد.

ایشان نوشته های زیادی داشته اند و دیگر این که نگاه داشتن احترام استادشان، مرحوم شیخ انصاری، سبب می شد ایشان نوشته هایشان را در معرض دید قرار ندهند.

رهنامه: قیام تنباکو و فتوای تحریم بر وقایع سیاسی آینده‌ ایران و اسلام، چه تأثیری داشت و این تأثیر تا چه حدی بود؟

استاد: قیام تنباکو که بعد از فتوای تحریم آن به وقوع پیوست، موجب تضعیف دولت انگلیس و تقویت قدرت روحانیت شد. البته بعد از گذشت سال‌ها، انگلیسی‌ها دوباره در ایران فعال شدند و شروع به کوبیدن روحانیت نیز کردند، اما به عون‌الله و قوته، موفقیت زیادی نصیبشان نشد.

رهنامه: مکتب آموزشی سامرا، ویژگی‌های خاصی داشت که از آن با نام شاگردمحوری و مجتهدپروری یاد می‌کنند. تحلیل شما از این شیوه آموزشی چیست؟ آیا میرزا مبدع این شیوه‌ بود؟

استاد: منقول است که دروس میرزا ساعاتی طولانی ادامه پیدا می‌کرد. در کنار این دروس، ایشان ضمن طرح فرعی و تقریر آن جهت شاگردان، در ادامه از آنان می‌خواسته که وارد بحث شوند. در واقع میرزا درس به صورت مباحثه با شاگردان را ادامه می‌داده است. البته این روش از زمان استادان ایشان نیز مرسوم بوده است، ولی به نظر می‌آید در مکتب سامرا رونق بیشتری گرفته است.

رهنامه: چرا تألیف علمی خاصی از میرزا به جا نمانده است؟

استاد: در این باره دو نظر است؛ یکی آنکه چون مرحوم میرزا از جولان فکری برخوردار بوده، نمی‌توانسته به نوشته‌های خود اعتماد کند. چنین نبوده که ایشان نوشته‌ای نداشته باشد، بلکه ایشان نوشته‌های زیادی داشته‌اند و دیگر این‌که نگاه داشتن احترام استادشان، مرحوم شیخ انصاری، سبب می‌شد ایشان نوشته‌هایشان را در معرض دید قرار ندهند.