آنچه که پیش رو دارید نگاهی است گذرا به بسته برنامه آموزش پژوهش در مقطع طلاب پایه اول، دوم و سوم حوزه. گردآورندگان این بسته برنامه خود دعوی این را ندارند که این کار یک کار، بی عیب و نقص است. اما می‌تواند آغازی مبارک باشد در جهت توسعه پژوهش در میان فراگیران حوزوی. این بسته برنامه از سوی کارشناسان معاونت پژوهش برای آموزش های پژوهشی طلاب در وضعیتی که آموزش های موظفی پژوهش مدارس به معاونت محترم آموزش واگذار نشده بود؛ طراحی شده است و به عنوان گام اول و طرح ابتدایی برای ورود به عرصه پژوهش مناسب و قابل توصیه است.

خلاصه بسته برنامه آموزش پژوهش تهیه شده از سوی کارشناسان معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه

مراحل فرآیند تولید این بسته برنامه شامل نقشه راه، تولید پیش نویس، نقد و فرآوری پیش نویس و تولید متن نهایی می‌باشد. پیش نویس این بسته برنامه با توجه به شناسنامه‌های صادره برای هر یک از آموزه‌ها و سطح علمی و روانشناسی آموزشی برای طلاب مقطع اول، پس از کارشناسی‌های دقیق تولید شده است. پیش نویس تهیه شده دو هفته قبل از هم اندیشی برای بیش از پنجاه نفر از کارشناسان ارسال شد. در این هم اندیشی یک روزه، پیش نویس بسته برنامه در معرض بررسی و نقد در حوزه آموزش، پژوهش، تعلیم و تربیت و مدیریت آموزشی قرار گرفت. با اعمال نظر کارشناسان پیش نویس اولیه به متن نهایی تبدیل شد. بدین ترتیب پس از حدود چهارصد و پنجاه نفر ساعت کارشناسی اولین بسته آموزش پژوهش ویژه طلاب مقطع اول تهیه شد.

در بسته برنامه آموزش پژوهش در مقطع اول برای آموزش نظام‌مند مهارت‌های پژوهشی چهار رکن پی‌گیری می‌شود. 1ـ آموزش و تربیت پژوهشگر و تأمین توان پژوهشی متناسب با کلیه وظایف و کارکردهای روحانیت. 2ـ رسانه آموزشی. 3ـ راهنمای روش تدریس. 4ـ روش سنجش.

این بسته برنامه، آموزه‌های مناسب پایه‌های اول تا سوم را تعیین و تبیین می‌کند تا اهداف مورد نظر این مقطع محقق شود. با توجه به سطح آموزش در مقطع مذکور سیزده آموزه پیش‌بینی شده است. با اجرای این برنامه اولین گام به سمت نظام آموزش پژوهش گرا برداشته می‌شود. برای پایه اول چهار آموزه انتخاب شده که در عین آسانی زیربنای امر پژوهش محسوب می‌شود.

1ـ آموزه اوّل «آشنایی با پژوهش»:

که شامل مفهوم‌شناسی، ضرورت پژوهش، فرآیند، سطوح، جهت بندی، اقسام، نقش تاریخی پژوهش و کارکردهای پژوهش است که می‌تواند نگرش صحیحی از پژوهش را در طلاب پدید آورد. آشنایی با مقاطع آموزش پژوهش علاوه بر تقویت این نگرش، وضعیت جاری و راه پیش روی طلاب را روشن می‌کند. هر چند این آموزه نسبت به تأمین اهداف بسیار مهم و تقویت کنندۀ تمام آموزه‌ها است ولی صرفاً یک پیش نیاز به شمار می‌رود.

2ـ آموزه دوم «بهداشت پژوهش»:

نگاه جامع در آموزش اقتضا می‌کند که به عوامل موثری چون سلامت جسمی هم توجه شود. در آموزه «بهداشت پژوهش» تغذیه، ورزش و بهداشت که به لحاظ اثرگذاری و ایجاد آمادگی برای فعالیت دقیق پژوهش بسیار مهم‌اند پی‌گیری می‌شوند. در این آموزه طلاب با موضوعات جایگاه‌شناسی تغذیه سالم، جایگاه‌شناسی ورزش، جایگاه‌شناسی بهداشت جسمانی و روانی در دوره پژوهش آموزی و پژوهش گری آشنا می‌شوند.

3ـ آموزه سوم «مدیریت یادگیری»:

پژوهش برآیندی از آموزش است. پژوهش نمی‌تواند نسبت به کیفیت و کمیت آموزش کم اعتنایی کند. آموزه‌ی «مدیریت یادگیری» در عین اینکه در آموزش پژوهش یک پیش نیاز است در تأمین اهداف نقش اساسی دارد. «مدیریت یادگیری» می‌تواند برای مواجهه با مشکل و تبدیل مشکل به مسأله، بستر مناسب و لازم را فراهم کند. سرفصل‌ها و ریزمهارت‌های آموزه «مدیریت یادگیری» عبارتند از: روش برنامه‌ریزی درسی و ‌زمان‌بندی تحصیلی و مطالعاتی، روش و اقسام مباحثه «مطارحه، مشاوره، مناظره، پیش مباحثه و مباحثه بعد از کلاس»، مهارت‌های لازم کلاس درس «روش استماع علمی، یادداشت‌برداری در کلاس، طرح سؤالات پژوهش‌محور»، روش خلاصه‌نویسی مفهومی از درس و تکنیک‌های مرور، مدیریت حافظه «روش علمی تقویت حافظه، ترسیم درخت حافظه، روش انتقال از حافظه کوتاه مدت به حافظه بلند مدت»، روش تمرکز در کلاس و مطالعه.

4ـ آموزه چهارم «ادب»:

چهارمین آموزه که در پایه اول آموزش داده می‌شود آموزه «ادب» است. وجود آموزه‌های اخلاقی در بسته برنامه آموزش پژوهش در حقیقت پی‌گیری زیرساخت‌های اخلاق پژوهشی است. رعایت حریم خود و دیگران در تمام مراحل پژوهش و در نوشتار و محصولات پژوهشی یک آموزه اساسی است. فعالیت دقیق پژوهش در بستر این آموزه، ریشه‌های علمی و معنوی خود را کامل خواهد کرد. جایگاه‌شناسی ادب در پژوهش، اولویت‌دهی به موضوع ادب در میان موضوعات پژوهشی، اولویت دهی به موضوع ادب در میان سخنرانی‌های اخلاقی مدرسه و ارائه مصداق‌های عینی آموزه «ادب» در پژوهش‌های انجام گرفته می‌تواند ادب پژوهشی را ارتقا دهد.

طلاب پایه دوم علاوه بر زیرساخت اخلاق پژوهشی توانایی‌های مربوط به مطالعه و نگارش خود را در قالب دو مهارت اولیه و یک برنامه پژوهشی تکمیل می‌کنند. آشنایی با کتاب و کتابخانه، نگارش عمومی، گزارش نویسی و نظم‌پذیری محتوای اصلی چهار آموزه پایه دوم است.

1ـ آموزه «کتاب و کتابخانه‌شناسی»:

روش استفاده از کتابخانه و کتابشناسی مورد نیاز این مقطع، از جمله ابزار بدیهی و ابتدایی راه پژوهشگری است. طلاب این مقطع به منبع با گرایش ادبیات عرب، منطق، اخلاق، عقاید و منابع روایی و علوم قرآن و کتابشناسی مناسب با این مقطع نیاز دارند. آموزش‌ها و روش‌های آموزه‌ی «کتاب و کتابخانه شناسی» عبارتند از: آموزش روش استفاده از کتابخانه و امکانات آن، آموزش روش کتاب‌شناسی، آموزش منبع‌شناسی، مرجع‌شناسی و معجم شناسی (لفظی، موضوعی)، آموزش مدیریت مطالعه (شرایط فیزیکی هنگام مطالعه، مدیریت میز مطالعه، روش افزایش تمرکز در مطالعه).

2ـ آموزۀ «نگارش عمومی»:

از آنجایی که پژوهش یک فرآیند واضح و شفاف است. یکی از ابزارهای لازم برای حفظ این ویژگی، توان نگارشی است. ضبط مطالب و ارائه و استفاده از تمام نوشتارهای مورد نظر متأثر از کیفیت نگارش است. به بیانی می‌توان گفت: نگارش سامانه ارتباطی پژوهش است. انتظار می‌رود پژوهش آموزان با شرکت در آموزش‌های تایپ با رایانه، خوانانویسی، ساده‌نویسی (روان نویسی)، آیین ویرایش، تکمیل توانایی املانویسی، نامه‌نگاری، بندچینی (پاراگراف بندی) توان نگارش عمومی خود را تکمیل کنند.

3ـ آموزۀ «گزارش‌نویسی»:

از سویی دیگر طلاب پایه دوم روش «گزارش نویسی توصیفی» را فرا می‌گیرند. این آموزه دو کارایی مهم برای فراگیران دارد. یکی تسلط بر نگارش عمومی و دیگر ایجاد توانایی لازم برای تولید مقاله توصیفی و گزارش‌های مورد نیاز، نظیر پیشینه پژوهش.

4ـ آموزۀ «نظم‌پذیری»:

در فرآیند پژوهش، آسیب‌پذیری با نظم‌پذیری رابطه عکس دارد. بی‌تردید رعایت این آموزه موجب بهره‌وری توان علمی و پژوهشی و بهره‌وری در زمان نیز می‌شود.

طلاب پایه سوم با فراگیری هشت آموزه در دو پایه قبل و دریافت پیش نیاز تندخوانی می‌توانند دو برنامه گسترش مطالعه و شرح‌نویسی بر احادیث را اجرا کنند. پشتکار سومین زیرساخت اخلاقی، در آموزه‌های این پایه قرار گرفته است. اولین مهارت پژوهشی گونه شناسی سؤال نیز در همین پایه آموزش داده می‌شود. مجموعه سهمیه پژوهشی طلاب پایه سوم پنج آموزه است.

1ـ آموزۀ «روش مطالعۀ تندخوانی»:

مطالعه حجم انبوه مقالات و کتاب‌های موجود در کنار اصل بهره‌وری از زمان اقتضا می‌کند پژوهش آموزان به تندخوانی مسلط باشند تا هر چه بهتر و زودتر از مطالعه نوشتار به مقاصد نویسنده منتقل شوند. در کنار «تندخوانی» افزایش بهره‌وری در کمیت و کیفیت مطالعه است که با افزایش قدرت تمرکز، خلاصه‌گویی و خلاصه‌نویسی، به مدیریت حافظه کمک شایانی می‌کند؛ چرا که ورود محتوای اصلی به حافظه را آسان می‌کند. این پیش‌نیاز برای گسترش مطالعه در پیشینۀ مسأله و پژوهش‌های انجام، بسیار مهم است.

2ـ آموزۀ «گونه‌شناسی سؤال»:

در کنار آموزش تندخوانی آموزه‌ی «گونه‌شناسی سؤال» آموزش داده می‌شود. سؤال شناسی همان بررسی منطقی است که با کمک آن، لایه‌های تو در توی یک واقعیت آشکار می‌شود. با این مهارت می‌توان جایگاه و ویژگی های پرسش‌های مربوط به یک امر مجهول را تشخیص داد، آنگاه با کنار هم چیدن آنها به شکل منطقی به جامع‌نگری و وصول سریع به جواب صریح کمک کرد. پنجاه درصد فعالیت لازم برای رسیدن به پاسخ و حقیقت، طرح سوال به طور شفاف است. از طریق آموزش اقسام سوال، آموزش ارائه روشمند مفاهیم دشوار درسی، تمرین بارش سوال پیرامون یک مسأله پژوهشی زیر نظر مربی، گونه‌شناسی سؤال آموزش داده می‌شود.

3ـ آموزۀ «گسترش مطالعه»:

سومین آموزه در پایه سوم آموزه «گسترش مطالعه» می‌باشد. طلاب پایه سوم با راهنمایی اساتید پژوهشی خود یک موضوع را انتخاب می‌کنند، و شش ماه متوالی روزانه چهل دقیقه درباره موضوع انتخابی مطالعه و خلاصه‌نویسی می‌کنند. بدین ترتیب چند آموزه با هم نهادینه می‌شود.

4ـ آموزۀ «شرح‌نویسی بر احادیث و ادعیه»:

شرح‌نویسی بر احادیث زیرنظر مربی و در موضوعات اخلاقی انجام می‌گیرد تا درصد آسیب‌زایی آن به حداقل برسد. این برنامه بسیاری از آموزه‌ها و ریز مهارت‌ها را تقویت می‌کند.

5ـ آموزۀ «پشتکار»:

زیر ساخت پشتکار در فرآیند پژوهش نقش اساسی دارد. درک و احساس این نقش در تجربه‌های کوتاه مدت موجب شکوفایی و ارتقاء آن زیر ساخت است. پشتکار یا همان بهره‌مندی از عناصر بنیادی صبر، بلند همتی و نظم موجب تداوم فعالیت در پژوهش است. اساساً پشتکار با افزایش قدرت تفکر و گسترۀ تفکر، سرنوشت پژوهش را رقم می‌زند. تأخیر در نهادینه‌سازی این آموزه عملاً پژوهش‌آموزی و پژوهشگری را متوقف می‌کند. بنابراین نظارت بر این آموزه در طول دورۀ پژوهش آموزی لازم و ضروری است.

این چکیده‌ای بود از بستۀ برنامه آموزش پژوهش مقطع اول، امید است این بسته برنامه بتواند راه‌گشا باشد برای برداشتن قدم‌های محکم‌تر در مسیر آموزش پژوهش‌گرا. تفصیل این بسته برنامه قابل ارائه به اساتید و طلّاب می‌باشد.