نویسنده: عظیم محبی، کارشناس ارشد تحقیقات آموزشی

با نگاهي اجمالي به نحوه ياددهي ـ يادگيري در مدارس در مي يابيم که گفتن، شنيدن و حفظ کردن، ارکان فعاليت هاي ياددهي ـ يادگيري را تشکيل مي دهد. اين مولفه ها با نام هاي مختلف از سوي صاحب نظران تعبير شده است. رويکرد بانکي، رويکرد نتيجه محوري، پاسخ محور، معلم محور، غير فعال و … . در رويکرد حافظه محور، مطالب يک طرفه از سوي معلم به دانش آموزان ارائه مي‌شود، غافل از اين که اين شيوه، خود، مانع يادگيري و خلاقيت است.

همان طور که پياژه گفته است، آموزش مانع خلاقيت است. با کمي تامل در مي يابيم که يادگيري به شيوه ياد شده، خلاف فطرت دانش آموزان در فرايند ياددهي ـ يادگيري است، چرا که دانش آموزان دوست دارند علاوه بر شنيدن، مشاهده ، لمس، سوال و جستجو کنند و تفکر، کاوشگري، آزمايش و پژوهش داشته باشند و به نوعي تفسير و قضاوت کنند. به عبارت ديگر، بايد در فرايند تدريس فرصتي ايجاد شود تا دانش آموزان نحوه يادگيري را تمرين کنند و روش يادگيري را ياد بگيرند. اين نوع يادگيري با نظريه فراشناخت در ارتباط است. آگاهي، کنترل و هدايت سازمان شناختي خود را فراشناخت مي‌گويند. خود آغازگري، خود رهبري، خود تنظيمي، خودانگيزي، خود يادگيري، خود انديشي، خود باوري، اعتماد به نفس، خود ارزيابي، تفکر انتقادي، تفکر خلاق، نقطه عطف نگرش يادگيري بر اساس نظريه فراشناخت است و کشف خود در درون، درباره مطالبي که ياد مي گيريم و تجربه و به کار بستن آموخته ها در زندگي، از جمله اصول نظريه فراشناخت هستند.  پيام يونسکو در خصوص يادگيري نيز، بيانگر اين نوع آموختن است که يادگيري را دانستن، انجام دادن، هم زيستي و زيستن تعبير کرده است. اين نوع يادگيري، متناسب با پيشرفت هاي فناوري اطلاعات و ارتباطات (ICT)  است.  با توجه به اين نکات مي توان اذعان داشت که يادگيري اساسا ماهيتي علمي و پژوهشي دارد و کلاس درس، محلي است که بايد دانش آموزان به شيوه علمي، مفاهيم را کشف کنند. بر اساس رويکرد علمي و پژوهشي، موضوعات درسي از سوي معلم يا دانش آموز به صورت مساله طرح مي شود. دانش آموزان براي کشف مفاهيم و بررسي محتوا به صورت گروهي يا فردي تشويق مي شوند. آنها به جمع آوري اطلاعات مي پردارند و جواب ها و نظريات خود را مطرح مي کنند و سپس به ارزيابي جواب ها مي پردازند و در نهايت بهترين جواب را ارئه مي دهند. برخورد با مساله، تعريف مساله، ارائه فرضيه، آزمايش فرضيه و نتيجه گيري،  مراحل روش علمي را تشکيل مي دهند. پژوهش و روش علمي در اکثر موارد مترادف به کار مي رود. ولي پژوهش رسمي‌تر و داراي فرايند وسيع تري است و معمولا منجر به ثبت گزارش مي شود. با توجه به نکات ياد شده، تعريف فرايند ياددهي ـ يادگيري عبارت است از: مواجهه عمدي معلم و شاگرد در يک فضاي آموزشي به منظور تحقق هدفهاي معين. عناصر اصلي اين الگو مراحل توالي فعاليت معلم و شاگرد، نقش معلم، نقش دانش آموز و نحوه ارتباط معلم و شاگرد را تشکيل مي دهند.
عنصر اصلي براي تحقق فرايند ياددهي ـ يادگيري با رويکرد پژوهش محوري، معلم است. تبديل روشهاي تدريس نتيجه محور به فرايند محور، مساله محور، پژوهش محور، پاسخ محور به سوال محور و استفاده از روش‌هاي نوين تدريس، مانند تدريس به روش مشارکتي، بارش مغزي و بديعه پردازي سرآغاز موفقيت در اين مسير است. تحقيقات صورت گرفته نشان مي دهد تغيير در محتواي کتابهاي درسي و آموزش نحوه تدريس با رويکرد فعال به ويژه در درس علوم دوره ابتدايي به طور نسبي موفق بوده است. آنچه مسلم است در کوتاه مدت، امکان زمينه‌سازي در همه امور براي تحقق پژوهش محوري ميسر نيست. لذا بيشترين سرمايه گذاري بايد در خصوص معلم باشد. تجربه نگارنده که خود مدرس کارگاههاي مشارکتي در طرح غني سازي مدرسه در شهر تهران است، گواه اين مطلب است که وقتي کلاس‌هاي مدراس به روش کارگاهي و مشارکتي تشکيل و فرصتي فراهم شود که معلمان از تجربيات هم استفاده کنند و مانند پژوهشگر مسائل را مورد بررسي قرار دهند، با حداقل آموزش، توانايي، قابليت و انگيزه لازم را براي اجراي روش هاي تدريس فعال کسب خواهند کرد .بنابراين، مي توان انتظار داشت که با رفع بعضي تنگناهاي مالي و رفاهي که در انگيزه و رضايت شغلي موثر است، اميدوار بود که موفقيت در اين مسير فرارويمان قرار گيرد.