مقدمه

بدون تردید یکی از خواسته‌ها و آرزوهای همه ما دستیابی به موفقیت و پیشرفت در تمامی جنبه‌های زندگی است. اما اینکه چه عاملی باعث موفقیت و پیشرفت در زندگی می شود، دیدگاه‌ها و برداشت‌های مختلفی وجود دارد. واقعیت این است که عوامل زیادی در موفقیت و پیشرفت ما نقش دارد ولی با این وجود، روان شناسان از اعتماد به نفس «1» به عنوان یك ویژگی مثبت در انسان یاد كرده و معتقدند كه فقط با اعتماد به نفس است كه می‌توان به خلّاقیت، شكوفایی و موفقیت در زندگی دست یافت. با اعتماد به نفس، عزم انسان در هر كاری راسخ می‌شود و با اتّكا به دیگران، توانایی، اراده، ارزش و منزلت و عزّت نفسِ افراد با مشكل مواجه می‌گردد.

1) اعتماد به نفس چیست؟

اعتماد به نفس به میزان علاقه، اطمینان و احساس خودباوری و غروری كه فرد نسبت به خود دارد، گفته می‌شود2.

2) اهمیت اعتماد به نفس

هنگامی كه به زندگی اشخاص نامی و مشهور مراجعه می‌كنیم كه در زمینه‌های مختلف علمی، هنری، اجتماعی و غیره به درجات عالی رسیده‌اند، در می یابیم كه همه‌ی آنان از اعتماد به نفس بالایی برخوردار بوده‌اند. این نشان می‌دهد كه اعتماد به نفس، شالوده و اساس شادمانی و موفقیت در همه‌ی جنبه‌های زندگی است. این برداشتی است که روان‌شناسان از اعتماد به نفس ارائه کرده‌اند. باید توجه داشت که بر طبق آموزه‌های دینی و نظام اخلاقی اسلام، اعتماد به نفس با شرایط خاص می‌تواند مطلوب و مورد قبول باشد. به این نوع اعتماد به نفس، اعتماد به نفس سالم گفته می‌شود. باید دید اعتماد به نفس سالم چیست و چه ویژگی‌هایی دارد.

3) اعتماد به نفس سالم

چنانچه اشاره شد، در روانشناسی مفهوم اعتماد به نفس به معنای بسیار عام و گسترده‌ای به كار می‌رود. اگر خواسته باشیم با رویكرد اخلاقی به كاربرد‌های اعتماد به نفس نگاه كنیم، نمی‌توانیم آن را همواره به عنوان یك ویژگی مثبت و بهنجار تلقی نماییم؛ زیرا اعتماد به نفس به مفهوم رایج خود با غرور، خودخواهی، خودمحوری و خودپسندی هم‌پوشی دارد. ما در این‌جا با طرح مفهوم «اعتماد به نفس سالم» درصدد ارائه‌ی معنای جدیدی هستیم كه در عین اشاره داشتن به جنبه‌های مثبت و سالم اعتماد به نفس، از آثار و پی آمد‌‌های منفی آن جلو گیری كند. در فرهنگ دینی آن چه به عنوان یك چالش در برابر اعتماد به نفس محسوب می‌شود تعارض و ناهماهنگی آن با اعتماد و توكل به خدا است.

4) اعتماد به نفس یا اعتماد به خدا؟!

با توجه به آن‌چه گذشت، سوال مهمّی كه در مورد اعتماد به نفس مطرح می‌شود این است كه اعتماد به نفس چگونه می‌تواند توجیه درست و منطقی داشته باشد در حالی‌كه در آموزه‌های دینی به اعتماد و توكل به خدا توصیه شده و از اعتماد به نفس به شدّت نكوهش شده است؟! در نگاه ابتدایی، چنین تصور می‌شود كه اعتماد به نفس نقطه‌ی مقابل اعتماد به خدا است و فردی كه اعتماد به خدا دارد نمی‌تواند اعتماد به نفس داشته باشد. فرد یا باید زندگی‌اش را بر مبنای توكل به خدا پایه‌ریزی كند و در هر كاری به خدا اعتماد داشته باشد یا اعتماد به نفس را شیوه‌ی كار خود قرار داده و به توانایی‌ها و نیروهای خویشتن متّكی باشد. بر طبق این برداشت، اعتماد به نفس با اعتماد به خدا قابل جمع نیستند. چالش مفهومی اعتماد به نفس و اعتماد به خدا در اندیشه‌های اخلاقی و معرفت شناختی برخی اندیشمندان معاصر نیز دیده می‌شود3. اما اگر كمی عمیق‌تر به این موضوع نگاه كنیم، می‌بینیم كه اعتماد به نفس كاملاً با اعتماد به خدا قابل جمع است و هیچ تنافی و تضادّی با یكدیگر ندارند.

5) سازگاری اعتماد به نفس و اعتماد به خدا

مفهوم اعتماد به خدا در آموزه‌های دینی تحت عنوان «توكل به خدا» بیان شده است. توكل و اعتماد به خدا یكی از مفاهیم و آموزه‌های بنیادی در اخلاق و معارف اسلامی است. اگر توكل و اعتماد به خدا را به معنای واقعی آن یعنی «به‌كارگیری اسباب طبیعی برای رسیدن به اهداف و در عین حال واگذاری نتایج و اثر بخشی آن‌ها به خواست و مشیّت الاهی» بدانیم، و نیز درباره‌ی اعتماد به نفس كه به توانایی‌ها و نیرو‌های خود اتّكا می كنیم، منشأ آن‌ها را خدا دانسته و معتقد باشیم كه هر آن چه داریم از خداست و خدا این همه امكانات و نیرو‌ها را در اختیار ما گذاشته است تا روی پای خود بایستیم و به دیگران متّكی و وابسته نباشیم، در این صورت نه تنها اعتماد به نفس با اعتماد به خدا منافات ندارد بلكه یكی از ابعاد مهم آن را تشكیل می‌دهد. در نتیجه، مفهوم و برداشتی كه از سازگاری اعتماد به نفس با اعتماد به خدا حاصل می‌شود این است كه انسانِ موحّد باید به نیرو‌ها و توانایی‌های خود كه خدا در اختیار وی قرار داده متّكی باشد و با بهره‌گیری درست از این نیرو‌های خدا داد، در مسیر پر پیچ و خم زندگی، بار خویش را خود  به دوش كشد نه آن كه دست نیاز و طلب به سوی دیگران دراز نموده و به آنان چشم بدوزد. این بهترین تعریفی است كه می‌توان از اعتماد به نفس با نگرش اسلامی ارائه كرد و چنان‌كه مشاهده می‌شود، هیچ تعارض و منافاتی با توكل و اعتماد به خدا ندارد. این در واقع یك نوع «اعتماد به نفس سالم» است. در اعتماد به نفس سالم، علاوه بر جنبه‌های مثبت آن كه موجب موفقیت و پیشرفت در زندگی می‌شود، از آسیب‌های اخلاقی مربوط به آن از قبیلِ خود خواهی، خودمحوری، خودپسندی و غرور منفی نیز جلو گیری شده است. این نوع اعتماد به نفس با آموزه‌ها و مفاهیم دینی نیز همخوانی و سازگاری دارد. شاید سوالی به ذهن شماخواننده‌ی گرامی مطرح شود كه پس چرا در برخی روایات، اعتماد به نفس، امری نكوهیده شناخته شده است؟! به عنوان مثال امام علی (ع) می‌فرماید: ایّاك و الثقه بنفسك فانّ ذلك من اكبر مصائد الشیطان4؛ بر توست دوری از اعتماد به نفس خودت؛ زیرا اعتماد به نفس از بزرگترین دام‌های شیطان است.

اعتماد به نفس به میزان علاقه، اطمینان و احساس خودباوری و غروری که فرد نسبت به خود دارد، گفته می شود.

روایات دیگری نیز به همین مضمون وارد شده است. به نظر می‌رسد این روایات به آسیب‌های اعتماد به نفس اشاره دارد و پیام آن این است كه وقتی انسان به نیرو‌ها و توانایی‌های خود تكیه می‌كند، مواظب باشد كه در اثر وسوسه‌و فریب شیطان، دچار غرور نشده، منشأ و خاستگاه آن‌ها را كه خدا است، فراموش نكند. به تعبیر دیگر، حلقه‌ی وجود انسان با خدا ارتباط دارد. همانگونه كه فیلسوفان می‌گویند: وجود انسان عین ربط با خدا است و از دید عرفان، جهان یك پیوستار است كه از خدا آغاز و به انسان و طبیعت ختم می‌شود. وقتی انسان به خود می‌نگرد و نگاهش را به توانایی‌ها و نیرو‌های خود معطوف می سازد، این خطر او را به شدّت تهدید می‌كند كه از آن سوی پیوستار غافل شود؛ خود را بریده و مستقل بپندارد و چنین گمان كند كه خود مالك دارایی‌هاست. بدین سبب، سفارش شده كه هنگام اعتماد به نفس، باید مواظب باشیم تا شیطان ما را از یاد خدا غافل نسازد. بنابراین، نتیجه می‌گیریم كه اعتماد به نفس و اعتماد به خدا به لحاظ ماهوی و در اصل، هیچ منافاتی با یكدیگر، ندارند. و آن‌چه در روایات نكوهش شده نوع خاصی از اعتماد به نفس است كه انسان در اثر وسوسه و فریب شیطان به خود مغرور شده و خود را به كلّی از خدا بی‌نیاز بداند. حال كه سازگاری اعتماد به نفس و اعتماد به خدا روشن شد، در ادامه به كاركرد‌های اعتماد به نفس در زندگی و عوامل مؤثر در رشد و تقویت آن می‌پردازیم.

6) شاخص‌ها و كاركرد‌های اعتماد به نفس سالم

مهمترین شاخص‌ها و كاركرد‌های اعتماد به نفس سالم عبارتند از:

1ـ6) استقلال در عمل و عدم وابستگی به دیگران

یكی از مهمترین ویژگی‌های افراد با اعتماد به نفس سالم استقلال در عمل و عدم وابستگی به دیگران است. آنها قادرند خود مختار و مستقل عمل كنند و در زندگی روی پای خود بایستند. البته باید توجه داشت كه مستقل و خود مختار بودن به معنای مشورت نكردن و كمك نگرفتن از دیگران نیست. افراد دارای اعتماد به نفس سالم، با شناخت درست و واقعی كه از خود و توانایی‌های خویشتن دارند، در كارها و تصمیم گیری‌های خود به دنبال تأیید نظر دیگران نیستند. اما در عین حال، از تجربه‌ها، راهنمایی‌ها و نظرات دیگران نیز استفاده می‌كنند. در مقابل، افرادی كه از اعتماد به نفس لازم برخوردار نیستند، همواره دنباله‌رو دیگران بوده و حتی در كوچكترین كارها و تصمیم‌گیری‌ها به دیگران متكی هستند. اینگونه افراد نمی‌توانند مستقل زندگی كنند، روحیة مسئولیت‌پذیری در آنها بسیار پایین بوده و طرح و برنامه‌ای در زندگی فردی و اجتماعی خود ندارند.

2ـ6)  تسلطّ داشتن بر اوضاع و شرایط زندگی

افراد دارای اعتماد به نفس سالم، همواره بر اوضاع و شرایط زندگی خود كنترل دارند. راحت عمل می‌كنند و هیچ‌گونه احساس تنش و استرس ندارند؛ حتی در زمانی كه درگیر چالش‌های سخت و خطرناك هستند. تسلط داشتن بر اوضاع و شرایط زندگی طبق مفهومی كه ما از اعتماد به نفس ارایه كردیم و آن را در امتداد اعتماد به خدا دانستیم، بسیار واضح و روشن است. زیرا وقتی كه فرد به توانایی‌ها و نیرو‌های خود اطمینان داشته باشد و بداند كه این توانایی‌ها را خدا در اختیار او قرار داده، مطمئن می‌شود كه به منبع بسیار قدرتمندی متّصل است كه هیچگاه او را تنها نمی‌گذارد. در این صورت، با قوّت قلب بیشتری در صحنه‌ی زندگی ظاهر می‌شود و در برابر سختی‌ها و مشكلات مقاومت می‌كند. اما فردی كه اعتماد به نفس سالم ندارد، همواره مضطرب و نگران بوده و احساس ضعف و ناتوانی می‌كند.

3ـ6) پرانرژی و فعّال بودن

هم‌چنین، افراد با اعتماد به نفس، از لحاظ فكری و جسمی پر انرژی و فعّال هستند. معمولاً از كار كردن، مطالعه، ورزش و بودن در كنار دیگران لذّت می‌برند. هر كاری را با شوق و ذوق انجام می‌دهند. انگیزه‌ی بسیار زیادی برای كار و تحقیق دارند و به جز مواقعی كه زندگی آن‌ها دستخوش تغییراتِ مهمّی می‌شود، هدف و مسیر كاملاً مشخّصی را دنبال می‌كنند.

4ـ6) خوش‌بینی و نگرش مثبت به زندگی

افراد با اعتماد به نفس سالم، نسبت به خود، دیگران و رویداد‌های زندگی نگرش مثبت دارند و خوش‌بین هستند. این ویژگی باعث می‌شود كه هم جنبه‌های مثبت و نقاط قوت خود را ببیند و هم به جنبه‌های منفی و ضعف‌های خود توجه داشته و در صدد اصلاح آنها بر آید. افرادی كه اعتماد به نفس سالم ندارند ممكن است یا به موفقیّت‌ها و توانمندی‌های خود چشم دوخته و به غرور و خودپسندی مبتلا شوند یا آن‌چنان روی نقاط ضعف و منفی خود متركز شوند كه از هر گونه تلاش و موفقیت در زندگی باز مانند. این دو صورت، هر دو بر بهداشت روانی اثر منفی دارد. بهترین شیوه این است كه در زندگی خود واقع نگر باشیم و به جنبه‌های مثبت و منفی هر دو توجه داشته باشیم. افراد با اعتماد به نفس سالم، نسبت به دیگران نیز خوش‌بین و مثبت‌نگر هستند. توانایی‌ها و موفقیت‌های دیگران را هرگز نا دیده نمی‌گیرند. بنابراین، اعتماد به نفس سالم، در روابط اجتماعی نیز كمك می‌كند. اما افرادی كه اعتماد به نفس سالم ندارند، اغلب تمایل دارند توانایی‌ها و موفقیت‌های دیگران را نادیده گرفته و بر نقاط ضعف آنها انگشت بگذارند. زیرا می‌خواهند با خراب كردن دیگران، خود را برتر و بهتر نشان دهند. این گونه افراد در واقع به یك اختلال شخصیتی مبتلا هستند.

افراد با اعتماد به نفس سالم، نسبت به دیگران خوش بین و مثبت نگر هستند. توانایی ها و موفقیت های دیگران را هرگز نادیده نمی گیرند. اما کسانی که اعتماد به نفس سالم ندارند اغلب تمایل دارند توانایی ها و موفقیت های دیگران را نادیده گرفته و بر نقاط ضعف آنها انگشت بگذارند.

افراد با اعتماد به نفس سالم، به رویدادهای زندگی نیز نگرش مثبت و خوشبینانه دارند. سختی‌ها و مشكلات زندگی را وسیلة رشد و كمال خود می‌دانند. آن‌ها به ندرت دچار نگرانی و ترس و پشیمانی می‌شوند. كمتر اشتباه می‌كنند و اگر اشتباه كردند، اشتباهات خود را تجربه‌های آموزنده‌ای تلقی می كنند كه هرگز تكرار نخواهد شد.

5ـ6) احساس خود ارزشمندی

آنان برای خود ارزش قائل هستند و به توانایی‌ها، مهارتها و داشته‌‌های خود افتخار می‌كنند. كانی پالادینو5 در بررسی‌های خود روی افراد با اعتماد به نفس به این نكته پی برد كه یك ویژگی مشترك در همه‌ی آن‌ها این است كه به خود و آن‌چه مربوط به آنها است از قبیلِ هویت فردی، اجتماعی، زبان، ملّیت و پیشینة تاریخی شان ارزش قائل هستند. از سوی دیگر، به توانایی‌های خویشتن برای ایجاد تغییرات و مواجهه با چالش‌های زندگی اطمینان دارند6. از نظر روان شناسان احساس خود ارزشمندی، پایه و اساس اعتماد به نفس را تشكیل می‌دهد7. اگر فرد به خود ارزش قائل نباشد، سر انجامی جز احساس حقارت،  ناامیدی و ذلّت‌پذیری نخواهد داشت.

7) نتیجه‌گیری و ارایه راهكار، برای طلّاب جوان

آن‌چه بیان شد، برخی از مهم‌ترین شاخص‌ها و ویژگی‌های افراد دارای اعتماد به نفس سالم است.  اعتماد به نفس سالم نقش مؤثری در همه‌ی ابعاد زندگی از جمله پیشرفت تحصیلی دارد. از ‌این‌رو، همه‌ی طلّاب جوان به تقویت پایه‌های نظری و مهارت‌های عملی اعتماد به نفس سالم نیازمندند. اعتماد به نفس سالم در واقع به عنوان سیستم ایمنی روح عمل می‌كند و استقامت، توانایی و ظرفیت لازم را برای تجدید قوا و پیشرفت به سوی هدف، تأمین می‌نماید. در این صورت می‌توانیم از توانایی‌های خود برای خلاّقیت، شكوفایی و نوآوری در عرصه‌‌های علمی به صورت مطلوب استفاده كنیم. اگر از این نوشتار فقط یك نكته را آموخته باشید، من به هدف خودم رسیده‌ام و آن اینكه: كلید رسیدن به خلّاقیت، نوآوری، شكوفایی و به طور كلی، موفقیت در زندگی اعتماد به نفس سالم است.

پی نوشت ها:

1ـ Self Confidence

2ـ Kirsty Ginman (2008) Be Your Own Confidence Coach: Banish Self-doubt and Boost Self-esteem: Overview p:2

3ـ رك: آیت الله محمد تقی مصباح یزدی، راهیان كوی دوست (شرح حدیث معراج)، ص 17ـ16.

4ـ آمدی، غررالحكم، ج 2، ص 299.

5ـ Connie Palladino

6ـ كانی پالادینو، تقویت اعتماد به نفس، ترجمه صفورا شهلایی، تهران، نسل نو اندیش، 1386، ص 21ـ22.

7ـ رك: حسن فشاركی‌زاده، خودباوری، انتشارات قدس، 1384، ص6 ـ1.