اشاره: … واقعیت قضیه این است که ما منکر تلاش‌های بزرگان و مشایخ نمی‌شویم و آنان زمانی پژوهش‌های حدیثی گسترده‌ای انجام داده‌اند که چنین ابزارهایی وجود نداشته است؛ اما امروز بدون این ابزار نمی‌شود کاری انجام داد. هزینه پیمایش و پویش در منابع زیاد است که مقرون به صرفه نیست. بر‌اساس برآورد‌هایی که در سال‌های قبل مطرح شده است، در هر پژوهشی حدود هشتاد درصد زمان صرف گرد‌آوری و بيست درصد آن صرف تنظیم و چینش و تفکر مي‌شود. نسبت بين اينها چهار به یک و خیلی زیاد است. حال اگر بتوانیم هزینه جمع‌آوری و دسترسی را کاهش دهیم، عملاً هزینه پژوهش را کاهش داده‌ایم و سرعت آن را بالا برده‌ایم. می‌خواهم در یک جمله به شما بگویم به نظر می‌رسد با توجه به ابزارهای پژوهشی که از این فناوری اطلاعات در اختیار ما قرار گرفته است، جرأت بعضي کارها به وجود آمده است؛ یعنی قبلاً اصلاً این امکان فراهم نبود.

رهنامه پژوهش: ضمن عرض سلام خدمت شما استاد محترم موضوع گفتگو، پژوهش های حدیثی و فناوری های نوین اطلاعات است. پيش از هر چيز لطفا معرفی اي اجمالی از منابع الکترونیک یا فناوری های جدید اطلاعات ارائه بفرمایید.

استاد: قبل از اینکه بحث را شروع کنیم، به نظرم خوب است، نگاه مناسبی به تعبیری که شما به کار برده اید داشته باشيم. گاهي از امکاناتی که در اختیارمان هست، با عنوان منابع نام مي بريم و گاه اعم نگاه می کنیم و مي گوييم به طور کلی فلان فناوری اطلاعات در فلان حوزه چه فایده ای دارد. منابع الکترونیک تعریف کوچک تری دارد و حوزه کوچک تری را شامل می شود و ممکن است فایل های متنی مثل ورد و مانند آن را هم شامل شود و در همین محدوده قرار  گیرد؛ ولی وقتی تعبیر از فناوری اطلاعات می کنیم، تمام ابزارهایی را شامل می شود که در حوزه ارتباطات الکترونیکی و رسانه های دیجیتال سال هاست کاربرد دارند. همه اینها را با هم شامل می شود. آن وقت این تعبیر عام انواع و اقسام و تمام ابزارهایی (پلت فرم) را که در خدمت فناوری اطلاعات قرار گرفته اند را با هم شامل می شود، اعم از گوشی های هوشمند، نرم افزارهای رایانه ای ، فضاهای تحت وب و… . پس ما تعبیر فناوری اطلاعات را مناسب تر می دانیم تا منابع الکترونیک.

رهنامه پژوهش: این فناوری چگونه در خدمت دین درآمد؟

استاد: بعد از ورود این فناوری ابتدا شیعه و سنی آن را در خدمت ثقل اکبر یعنی قرآن درآوردند و بلافاصله آن را در سنت و حدیث به کار گرفتند که نشا ن دهنده اولویت های پژوهش بود. در حقیقت نشان می داد که مسلمانان چه منابعی را مهم می دانند و باید در رتبه اول قرار بگیرند. ما نمی خواهیم فناوری اطلاعات را در عامه و خاصه مقایسه کنیم؛ اما وقتی نگاه می کنیم به صورت موازی بعد از قرآن اولویت با حدیث و مناسبات مختلف آن، منابع مختلف حدیث و علوم مرتبط با حدیث است. خوشبختانه سابقه استفاده از نرم افزارها و رایانه در شیعه زود شروع شد و بستر و آغاز آن اواخر دهه 60 یعنی سال 68 یا 69  بود و این بسترها به سرعت دیده شد و برخی از اندیشمندان اين عرصه را دیدند و درصدد برآمدند از این وسیله برای پژوهش های دینی به صورت اعم و پژوهش های حدیثی به صورت اخص استفاده کنند؛ البته با توجه به اقبالی که در فقه وجود داشت، ابتدا منابع حدیثی مورد نیاز در فقه مثل وسائل الشیعه و پس از آن منابع حدیثی دیگر به شکل نرم افزاری درآمدند.

رهنامه پژوهش: نرم افزارهای مختلفی در حوزه حدیث پژوهی وجود دارد. درباره انواع این نرم افزارها توضیح دهید؟

استاد: ما می توانیم همه نرم افزارهای حدیثی را به دو بخش عمده تقسیم کنیم: دسته اول: نرم افزارهای کتابخانه ای است. رویکرد تألیف این نرم افزارها عمدتاً گردآوری منابع است و در این گونه از نرم افزارها امکان مطالعه و مقایسه منابع فراهم است. می توانیم این گونه نرم افزارهای کتابخانه ای را «معجم های لفظی» نامگذاری کنیم؛ چون عمدتاً الفاظ، مدخل مباحث قرار می گیرند. گاهی یک لفظ به تنهایی موضوع جستجو است و گاهی ترکیب با الفاظ دیگر یا یک عبارت کامل. ترکیب الفاظ به صورت منطقی یعنی ترکیب با «واو عطف» و «یا» و به صورت مانعة الخلو یا مانعة الجمع و امثال اینها بازیابی می شود. این نرم افزارها در  حقیقت مدخل لفظی دارند و رویکرد و محور آنها الفاظ است. خوشبختانه در این نرم افزارها فهرست اطلاعات منابع هم یک مدل ورودی است كه برای کاربران در نظر گرفته می شود. مي توان از آنها استفاده کرد؛ ولی چون در بسیاری از موارد این عناوین را ناشرانی تهيه كرده اند که کتاب ها را منتشر کرده اند، اعتبار علمی زیادی ندارد و فقط راهنمای کلی به حساب می آیند و وسیله ای برای رسیدن دقیق به اطلاعات نرم افزارها محسوب نمی شوند؛ دسته دوم: گونه اي از نرم افزارها هستند که ما از آنها به نرم افزارهای «محصول پژوهش» تعبیر می کنیم. نرم افزارهای محصول پژوهش، به طور کلی نرم افزارهایی اند که گروهی از پژوهشگران در منابع و متون پژوهش كرده اند و حاصل آن در قالب نرم افزار ارائه شده یا حتی تنها می توان آن را در قالب نرم افزار ارائه کرد؛ مثل معجم های موضوعی که به صورت یک درخت پیچیده طراحی شده اند مانند معجم موضوعی بحار الانوار و تفسیر تبیان. بعضی از پژوهش ها را جز در قالب نرم افزار نمی توان ارائه کرد مثل نرم افزار درایة النور. ارائه مکتوب این نرم افزار یا امکان ندارد و یا به سختی ممکن است یا مثلاً فرض کنید نرم افزارهایی که می توانند احادیث مشابه را در اختیار شما قرار دهند. با توجه به نیاز و پرسشی که از این نرم افزار می کنید، احادیث مشابه را در اختیار شما قرار مي دهد و مشخص مي كند چه مباحثی مربوط به متون حدیثی براي شما بيايد. اینها در این قالب قرار گرفته اند و شما مي توانيد با استفاده از این نرم افزارها محصول پژوهش دیگران را ببینید. پس این دو دسته، نرم افزارهایی هستند که الان در عرصه منابع حدیثی با آن مواجهیم.

یک موقعی ما به دوستان علاقمند به آشنایی با نرم‌افزار‌های کامپیوتری می‌گفتیم زمانی برای خرید نرم‌افزارها و رایانه اقدام کنید که احساس کنید کارد به استخوان شما رسیده و نمی‌توانید بدون استفاده از این ابزارها به پژوهش خود ادامه دهید؛ البته همان موقع به آنان گوشزد می‌کردیم که خیلی وقت است کارد به استخوان شما رسیده است؛ ولی شما خبر ندارید!

رهنامه پژوهش: ضرورت به کارگیری این منابع در حدیث پژوهشی تا چه مقدار است؟ چقدر نیاز است که حدیث پژوه از این منابع استفاده کند؟

استاد: ابزارها وقتی در اختیار بشر قرار می گیرد، خود به خود صورت مسئله های جدیدی در کنارش پدید می آید. یک موقعی ما به دوستان علاقمند به آشنایی با نرم افزار های کامپیوتری می گفتیم زمانی برای خرید نرم افزارها و رایانه اقدام کنید که احساس کنید کارد به استخوان شما رسیده و نمی توانید بدون استفاده از این ابزارها به پژوهش خود ادامه دهید؛ البته همان موقع به آنان گوشزد می کردیم که خیلی وقت است کارد به استخوان شما رسیده است؛ ولی شما خبر ندارید!

واقعیت قضیه این است که ما منکر تلاش های بزرگان و مشایخ نمی شویم و آنان زمانی پژوهش های حدیثی گسترده ای انجام داده اند که چنین ابزارهایی وجود نداشته است؛ اما امروز بدون این ابزار نمی شود کاری انجام داد. هزینه پیمایش و پویش در منابع زیاد است که مقرون به صرفه نیست. بر اساس برآورده هایی که در سال های قبل مطرح شده است، در هر پژوهشی حدود هشتاد درصد زمان صرف گرد آوری و بيست درصد آن صرف تنظیم و چینش اطلاعات و تفکر در آنها مي شود. نسبت بين اينها چهار به یک است و این خیلی زیاد است. حال اگر بتوانیم هزینه جمع آوری و دسترسی را کاهش دهیم، عملاً هزینه پژوهش را کاهش داده ایم و سرعت آن را بالا برده ایم. می خواهم در یک جمله به شما بگویم به نظر می رسد با توجه به ابزارهای پژوهشی که از این فناوری اطلاعات در اختیار ما قرار گرفته است، جرأت بعضي کارها به وجود آمده است؛ یعنی قبلاً اصلاً این امکان فراهم نبود. اگر ما بخواهیم مقایسه های گسترده ای بین متون حدیثی و اطلاعات حدیثی انجام دهيم، فقط و فقط از طریق این ابزارها امکان پذیر است. فرض کنید قرار باشد تلاش گسترده ای در معجم رجال آیت الله خویی انجام شود و آمار تمامی روایات و راویان گرد آوری شود. این  کار امروزه به آساني امکان پذیر است و حتی خطاهای معجم را هم کشف می کنیم. گاه بعضی از راویان در یک کتاب رجالی یا فهرست یا کتاب های فهرستی، به چند شکل اسم برده شده اند و اینها با استفاده از این ابزارها به سرعت مشخص می شود و اگر  بخواهید اسم کامل راوی را بدانید می توانید به سرعت پیدا کنید. همچنين مي توانيد شاخه ها و امثال و اشباه و نظایر را پیدا کنید. اگر بخواهید سند روایات را ارزيابي كنيد، در عرض چند دقیقه يا ثانیه مي توانيد این کار را انجام دهید و حتی اين كار را به صورت اجتهادی انجام دهید و از نتیجه دیگران بهره ببرید. یا ممكن است متنی را در جایی دیده باشيد و تصميم داريد متن کامل را پیدا کنید و آسیب های متن، مثل تقطیع را کشف کنید. در اين موارد مي توانيد به  راحتی در این نرم افزارها جستجو كنيد. شما مي توانيد در یک بازه زمانی محدود، انواع پژوهش ها را بر روی یک حدیث انجام دهید.

رهنامه پژوهش: با پیدایش رایانه و این نرم افزارها برخی تصور مي كنند پژوهش حدیثی شکل ساده ای به خود گرفته است و هر كسي مي تواند به راحتی در یک موضوع، به احادیث دست يابد و آنها را به شکل کتاب ارائه كند.

استاد: وقتی شما به سرعت و خيلي آسان مجموعه ای از پرسش ها را پاسخ می دهید، خود به خود  جرأت بعضي کارها به وجود می آید که قبلاً نمی شد در مورد آنها فکر کرد. طبیعتاً صورت مسئله های جدید نيز مطرح می شود. این صورت مسئله های جدید افق های جدیدی را برای افراد باز می کنند و ما را وادار می کنند در عرصه های مختلف قدم بگذاریم.

رهنامه پژوهش: یک ویژگی در علومی مثل حدیث وجود دارد و آن اين است که منابع آن دچار تغییر نشده اند؛ یعنی حدیث در عصر معصومان تولید شده و همیشه به همان شکل در میان کتاب ها آمده و ما دیگر تولید حدیث نداشته ایم. آيا این ویژگی برای به کار گیری فناوری های نوین امتیاز محسوب می شود؟

استاد: من تعبیر شما را اصلاح مي‌کنم. ما در این عرصه با دو گونه اطلاعات مواجهیم: یکی اطلاعات تجدید‌پذیرند كه اطلاعاتی روزآمدند و هر روزه به آنها افزوده می‌شود، مثل بحث‌های خبری. هر روز خبرهای جديدي توليد مي‌شود. این اخبار جدید به مجموعه اخبار قبلی افزوده می‌شوند و اگر کسي به دنبال گردآوري اطلاعات باشد،‌ دائماً باید روزآمد باشد و باید مجموعه جدیدی را به مجموعه قبلی اضافه کند؛ اما نوع ديگري از اطلاعات وجود دارند كه تجدید‌ناپذیرند. اين‌گونه از اطلاعات، مجموعه بسته و کران‌دار شمرده می‌شوند که صدر و ذیلش مشخص است. اگر بخواهیم از منابع حدیثی ـ اعم حدیث شیعه و اهل سنت ـ آمار ‌بگیریم، بالأخره این مجموعه تمام می‌شود؛ البته ممکن است نسخه خطی كتاب‌هايي در کتابخانه فردي پیدا شود؛ اما تحلیل ما این است که کتاب جدید، تحول شگرفی در عرصه حدیث به وجود نمی‌آورد؛ چون اکثر منابعی که از قبل شناسایی شده‌اند و در اختیار بشر قرار گرفته‌اند، مفادشان شناسایی شده است؛ به همین دليل می‌توانیم بگوییم احادیث اسلامی به طور عام و احادیث شیعی به طور خاص یک مجموعه کران‌دار و بسته است؛ اما اتفاقی که در طول تاریخ افتاده اين است كه رویکردهای مختلف باعث شده است احادیث با گرایش‌های متنوع و براي رساندن پيامي خاص در قالب تاليفي جديد کنار هم قرار گيرد. این دائماً در حال تغییر است؛ زيرا رویکردها و نیازها متفاوت است و با توجه به نیازها چیدمان این احادیث در کنار یکدیگر دائماً تغییر می‌کند؛ هرچند مواد خامش تغییر چندانی ندارد. استنباط‌ها تغییر مي‌کند؛ چنان‌كه در مباحث فقهی، شاهد چنين مسئله‌اي هستيم.

نرم‌افزارهای محصول پژوهش، به طور کلی نرم‌افزارهایی‌اند که گروهی از پژوهشگران در منابع و متون پژوهش كرده‌اند و حاصل آن در قالب نرم‌افزار ارائه شده یا حتی تنها می‌توان آن را در قالب نرم‌افزار ارائه کرد؛ مثل معجم‌های موضوعی که به صورت یک درخت پیچیده طراحی شده‌اند مانند معجم موضوعی بحار الانوار و تفسیر تبیان.

كار با چنين مجموعه بسته اي، از جهتی سهل و از جهت دیگر ممتنع است؛ چون شما با متونی سروکار دارید که از جهتی مقدس است و از جهت ديگر از ذوات مقدسه صادر شده است؛ یعنی شما با خبري درباره سیاست یا رخدادي اجتماعی سروکار ندارید. با کسانی سروکار دارید که متصل به وحی اند و آنان چیزهایی را در اختیار شما قرار داده اند که پویایی معنوی و عمقي ژرف دارند. درست است که تعداد واژگان و گزارش هایی که از این ذوات مقدسه در اختیار ما قرار گرفته است، مجموعه ای بسته است، ولی در برداشت ها عمق زیادی وجود دارد.

رهنامه پژوهش: امروزه با رايانه و نرم افزارها احساس می کنیم به حجم بیشتری از احادیث و مطالب دسترسی داریم. آیا به نظر شما در دوره ما یأس بعد الفحص بدون این ابزارها حاصل می شود؟

استاد: واقعی تر این است که ما زماني فکر می کردیم مشایخ ما تلاش های ناقصی كرده اند؛ ولی حقیقت این است که این تلاش ها آن چنان با اشراف اطلاعاتي صورت پذيرفته که که وقتی بعد از قرن ها به آنها نگاه مي كنيم، واقعاً متحیر می گرديم. نکته ای که اینجا ممکن است ما به آن اشراف داشته باشیم و امکانش برای ما فراهم باشد، بحث سهولت دسترسی است. ممکن است نگرش ظریفی برای شما به وجود آمده باشد، منتهی بعد از گفته هاي آنان. این نگرش شما با تکیه بر آنان به وجود آمده است و نباید این تلاش ها را نادیده گرفت. در واقع تلاش آنان به شما اجازه می دهد نکات دیگری به مجموعه قبلی اضافه کنید و به اطلاعات جدیدی دسترسی پیدا کنید. اگر پيشینيان ابزار ما را داشتند یا ما تلاش و برکت عمر آنان را داشتیم، می توانستیم کارهای بزرگي انجام دهیم.

رهنامه پژوهش: برخی از حوزویان به این فناوری ها اعتماد کمتری دارند. دلیل آن را چه چیزی می دانید؟

استاد: این فرمایش شما را قبول ندارم. بهتر است آنانی را که کمتر از اين فناوري ها استفاده می کنند، به دو دسته تقسیم کنیم: یک گروه افرادی اند که یا به لحاظ سنی یا دشواری فراگیری، انس کمتری با این ابزارها دارند و طبیعتاً كار برای شان دشوار است نه آنكه بی اعتماد باشند؛ اما افرادي نيز هستند که این روش ها را روش های تام و تمام نمی دانند و حرفشان درست است. ما گمان می کنیم با ابزارهای لفظی مي توانيم به تمام مفاد برسیم؛ در صورتی که همواره این گونه نیست. روش های لفظی هر چقدر هم دقیق شوند، به صد در صد نمی رسند. كساني كه به مسئله، نگاه صد در صدی دارند و خواهان این اند که کار به صورت تام و تمام انجام شود، می گویند روش های لفظی جواب گو نیستند و راست هم می گویند؛ البته مي توان پیچیدگی روش های لفظی را بالا ببریم و امکان نزدیک شدن به صد در صد را افزایش دهيم؛ ولی هیچ گاه صد در صد نخواهد شد؛ چراكه خیلی از مفاهیمی که ما دنبال آنها هستیم، در قالب الفاظ نیامده اند، بلكه یا به صورت کنایه آمده اند یا اينكه از ضرب و تقسیم جملات به دست می آیند؛ یعنی با کنار هم قرار گرفتن جملات مي توان به آنها رسيد. این طور نیست که ما همواره بتوانيم با الفاظ به مفاهیم برسیم؛ اما بشر سال ها است که بهترین مدخل را الفاظ قرار داده است. حالا بببینیم از طریق الفاظ و ترکیب های لفظی به چند درصد از اطلاعاتی که مد  نظرمان است می رسیم و آنهایی که نرسیده ایم، چه مقدار از نواقص پژوهش ما را شامل می شود و احیاناً اگر که آن نواقص را در کنار این مجموعه در دسترس قرار گرفت، چقدر می تواند آن را متحول کند. وقتی هزینه و فایده اش را محاسبه می کنیم، می بینیم می توانیم از روش سنتی صرف نظر کنیم. بایستی شیوه های پیمایش و پویش اطلاعات مقداری پیچیده تر شود، یعنی از بسیط بودن در بیاید.

رهنامه پژوهش: کلیدواژه هايی که  جستجو می کنیم، بسيار مهم اند؛ یعنی انتخاب کلیدواژه های جستجو، مهارتی جدای از نرم افزار و رایانه است. اين را قبول داريد؟

استاد: بله، انتخاب كليدواژه ها ذوقي سلیم می خواهد. در واقع آشنایی گسترده با مفاهیم لغت و حدیث لازم دارد. من به طور کلی گفتم و خواستم خیلی وارد جزئیات نشویم. گفتم روش ها را باید پیچیده کرد. شاید شما مجبور شوید  لفظ های گوناگون را ترکیب کنید. اگر فکر می کنید با چند تا لفظ و کلیدواژه قضیه را حل مي کنید، این ساده انگاری است که عملاً نتیجه بخش نخواهد بود.

رهنامه پژوهش: برای اینکه گفتگو مقداری کاربردی شود، بفرمایید برای اینکه به کلیدواژه ای پیچیده و ترکیبی برسیم، باید چه مراحلی را طی کنیم؟ آیا کتاب خاصی برای آموزش داریم؟

استاد: نه کتاب خاصی نیست. روشی که ما سال ها با آن کار کرده ایم و استفاده می کردم، نتیجه های قابل قبولی از آن به دست آمد. من بر اين روش تأکید نمی کنم و مي گويم بازدهي آن صد در صد نیست؛ ولی با توجه به هزینه و فایده از یک طرف و از طرف دیگر، فقدان دسترسی به همه منابع، این دو نکته را اگر کنار هم قرار دهیم می بینیم که این روش ها روش های قابل قبولي اند؛ هرچند روش های تامی نباشند. روشی که دوستان داشتند، به این صورت بود که منابع مرتبط را مطالعه اي اجمالی می کردند؛ یعنی به مطالعه آن موضوع در کتب حدیثی می پرداختند. فرض کنید موضوع شما «شکر» یا «ذکر» است. با مطالعه احادیث مربوط، به کلیدواژه ها و ارتباط آنها با يكديگر پي می برید. اینجا است که کلیدواژه ترکیبی جدیدی تولید می شود که بخش دیگری از احادیث را پوشش می دهد.

امروزه دانشمندان حوزه فناوری اطلاعات به این نتیجه رسیده اند که برای درک مطلب و متنی که در اختیار شما است، می توانند از الفاظ استفاده کنند. امروزه روش های بسیار پیچیده ای در فضای اینترنت داریم. برای شناخت موضوعات از این روش ها استفاده می شود. همین گوگل را در نظر بگیرید. اگر بخواهيد دنبال سایتی بگردید، روش ها مختلف است. پرسش این است كه اين سایت ها چطور شناسایی و دسته بندی می شوند. این سايت ها با الفاظ و واژه هایی که در درون خودشان جا داده اند، تحلیل های پیچیده اي می شوند و  گوگل امتیازدهی می كند. گوگل با اين امتيازدهي تصميم مي گيرد کدام سایت جلوتر بیاید. هرچند امروزه ارتباط متقابلي بین برنامه نویسان و موتورهای جستجو وجود دارد و تلاش مي كنند یکدیگر را به هم بشناسانند و یکدیگر را در پیداشدن و دیده شدن كمك مي كنند، بسياري از وبلاگ ها نمی توانند از اين امكانات استفاده کنند. موتورهای جستجو خودشان سایتها را تحلیل می کنند؛ یعنی در حقیقت با مطالعه واژگان موجود در یک متن و استخراج کلید واژه های سایت، آنها را تحلیل می کنند و به این نتیجه می رسند فلان پایگاه يا فلان وبلاگ با فلان موضوع مرتبط است.

رهنامه پژوهش: یافتن کلید واژه ها به صورت کمی است؟

استاد: تحلیل های کیفی هم صورت می گیرد؛ منتها برای رسیدن به این تحلیل ها، از تحلیل های کمی استفاده می شود. این طور نیست که فقط تعداد تکرار و بسامد مد  نظر باشد. بعضی از کلید واژه ها امتیاز بیشتر و برخی امتیاز کمتر دارند. یک مقاله را در نظر بگیرید. چند بار کلمه «است» و «در» و «بعد» در آن به کار رفته است؟ چنين واژه هايي ارزش محتوایی ندارند و فقط ارزش ربطی دارند. اینها پالایش می شوند و کنار می روند و بعد سراغ متن می روند و کلید واژه های اصلی شناسایی می شوند و به برخی بیشتر و برخی کمتر امتیاز داده می شود. باید توجه كنيم تحلیل واژه ها می تواند کمک کند و پلی برای رسیدن به محتوا باشد. واژگان منفصل از یکدیگر نیستند. ممکن است بگویید این ارتباط صد در صدی نیست. مي گوييم اگر قرار باشد همیشه به دنبال صد در صدی باشیم، هیچ پژوهشی انجام نمی شود. باید به دنبال درصدهای نزدیک به صد باشیم؛ پس با توجه به شیوه عملیاتی که عرض کردیم، متون اولیه و مقدماتی را مطالعه کنید و کلیدواژه های مرتبط با آن موضوع را پیدا کنید. وقتی مطالعه می کنیم، دايره كليدواژه ها خيلي بيشتر مي شود.

مرحله دیگرِ کار، مراجعه به منابع لغت است. مراجعه به این منابع کمک می کند اولاً استعمالات مختلف کلیدواژه های استخراج شده را پیدا کنید. منظور ما استخراج کلمات مشترک است. ممکن است لفظی چند معنا داشته باشد. این كار به شما کمک می کند بفهمید کلید واژه ای که به دستتان آمده، در چند معناي مختلف به کار رفته و احیاناً کدام معنا برتر است يا آیا این کلیدواژه می تواند به شما کمک کند سریع تر به نتیجه برسید یا اصلاً مانعی برای پژوهش شما تلقی می شود. شما حدس زده اید که فلان کلیدواژه با موضوعی مرتبط است؛ اما بعد متوجه مي شويد مجموعه ای از اطلاعات غیر مرتبط را در اختیار شما قرار داده است؛ در نتيجه دامنه جستجوی شما بیشتر و وقت بیشتری از شما تلف مي شود. یک فایده دیگر کتاب های لغت این است که شما می توانید واژه های مرتبط دیگری را کشف کنید، مترادف ها و احیاناً متضادها را. شما به واژگان متضاد نيز نياز داريد.

با كارهايي كه گفته شد بانک واژگان تا چند مرحله افزایش قابل قبولی مي يابد. نرم افزارهای قدیمی متأسفانه کار جستجوی ریشه ای را انجام نمي دادند و شما مجبور بودید واژگان را به صورت مشتقات مختلف جستجو كنيد؛ اما خوشبختانه چند سالی است که نرم افزارهای جدید، امكان جستجوی ریشه ای را در اختیار كاربران می گذارد. جستجوی ریشه ای هرچند اشکالاتی دارد، بسيار به ما کمک می کند؛ چرا كه پژوهش هاي ما بيشتر موضوعی اند. این مشتقات به صورت ترکیببی و به تنهایی قابل جستجو هستند. ممکن است شما به ابواب ثلاثی مزید یک ریشه احتیاجی نداشته باشید و یا برعکس به ثلاثی مجردش احتیاج نداشته باشید و وقتی تفکیک کردید، می توانید جستجو کنید.

رهنامه پژوهش: ممکن است عده ای از پژوهشگران به سبب اشتباهات و تام  نبودن جستجو های الکترونیکی از آن منصرف و به روش سنتی روی بیاورند؟

استاد: به نظرم کسانی که این فرمایش را می کنند اشتباه می کنند؛ چون روش سنتی نیز استقراي غیرتام است. شما وقتی به مؤلفان جوامع حدیثی مراجعه می کنید، بدون استثنا همه شان این ادعا را دارند که چون دسترسی به موضوعات در منابع حدیثی گذشته مشکل بود، ما برای دسترسی آسان تر این کتاب ها را نوشتیم. دسترسی مشکل یعنی اینکه استقرا تام مشکل و دشوار است؛ پس هر دو از روش استقراي ناقص استفاده مي كنند. اين ادعا در کتاب وافی، بحار و وسائل و حتی کافی وجود دارد. من این آسیب را مشترک می بینم؛ یعنی استقراي تام وجود ندارد و هر دو روش ناقص است. اگر بتوانیم این دو روش را ترکیب یا به هم نزدیک کنیم، به تمامیت نزدیک می شویم؛ اما اگر بخواهیم به یکی از اینها اکتفا کنیم، شاید آن مشکل هنوز وجود داشته باشد.

آسیبی که مطرح كرديد، در استفاده از ابزارها در دو جهت است. یک جهت این است که متأسفانه آن انسی که پژوهشگران با کتاب دارند، با اين نرم افزارها برقرار نمي شود. نرم افزارهای کامپیوتری نتوانسته اند آن شرایط روحی و روانی را براي كاربران خود ایجاد کنند. پژوهشگر كتاب را در آغوش مي كشد و تسلطی خاص بر مجموع کتاب دارد و به راحتي مي تواند در بخش های مختلف کتاب پیمایش كند؛ اما نرم افزارها نتوانسته اند آن حالت را ایجاد کنند. نرم افزارها در طولاني مدت خسته کننده اند و كاربر تسلط كافي بر محتوا ندارد. شاید تبلت ها بتوانند تا حدودي اين فضا را ايجاد كنند؛ ولی هنوز این مشکل مرتفع نشده است.

به نظر می‌رسد با نزدیک‌شدن به روش‌های سنتی و با بازسازی آنها در فناوری اطلاعات، امکان رسیدن به مزایای روش‌های سنتی وجود دارد؛ اما روش‌های سنتی نمی‌توانند به مزایای روش‌های مدرن نزدیک شوند.

مسئله دوم يا همان آسیب دوم نيز به آسيب اول برمی گردد. اين آسيب خطاهایی است که در پژوهش های حدیثی رخ می دهد و دليل آن هم عدم تسلطي است كه بيان شد. فرض کنید در حال جستجو هستیم و از طریق یک کلیدواژه یا عبارت و ترکیب، وارد متنی می شویم. در اين هنگام دقیقاً نمی دانیم کجای متن ایستاده ایم. از آنجا كه نمی دانیم در كجاي كتاب هستيم، گاه به اشتباه اطلاعاتی را به مؤلف نسبت می دهیم كه از او نيست؛ مثلاً در مقدمه تحقیق آمده است یا گاه متن مورد نظر پاورقی است؛ اما گمان می کنیم در متن هستيم. مثال ديگر اينكه داخل كتاب بحار الانوار چند عنوان کتاب دیگر چاپ شده است که از محدث نوری است. اين كتاب ها كه وسط بحار است، از علامه مجلسی نیست؛ اما ناشر بحار آن كتاب ها را همراه اين کتاب چاپ کرده است. در بسیاری از مواقع اتفاق افتاده است که مباحث اين كتاب ها به علامه مجلسی نسبت داده شده است و این به دليل همان نبود تسلط است. چون تسلط وجود ندارد، مراجعه کننده و پژوهشگر دچار خطا مي شود. مواجهه با بخشي از كتاب در داخل نرم افزار مانند اين می ماند که از سوراخ يك لوله، بخشي از دشت وسیعی را نگاه كنيد.

رهنامه پژوهش: شما فرمودید هر دو روش تام نیست. آیا می توان حدوداً مشخص کرد هر کدام از این دو روش چقدر به تام  بودن نزدیک اند؟ آيا می توان گفت روش های نو بسیار به واقع نزدیک ترند تا روش پژوهش های سنتی؟

استاد: بله همین طور است؛ اما در هر موضوعی، نسبت متفاوت است؛ یعنی بستگی به موضوع پژوهش دارد. به نظر می رسد با نزدیک شدن به روش های سنتی و با بازسازی آنها در فناوری اطلاعات، امکان رسیدن به مزایای روش های سنتی وجود دارد؛ اما روش های سنتی نمی توانند به مزایای روش های مدرن نزدیک شوند.

رهنامه پژوهش: برای دوری از آسیب های روش های نو چه کارهایی باید انجام داد؟

استاد: برای دوری از اشکال اول، یعنی عدم تسلط بر کتاب در این ابزارها، بايد طراحان این نرم افزارها تلاش کنند تا جایی که ممکن است، امکان پیمایش کتاب را برای کاربران، بیشتر فراهم کنند. اما توصیه ما به پژوهشگران این است که به منابع الکترونیک اکتفا نکنند، بلکه در پژوهش های خود حتماً از کتاب نيز استفاده کنند؛ یعنی خودشان را محدود به این نرم افزارها نکنند. پژوهشگران بايد با منابع و روش و شیوه تألیف منابع آشنا شوند.

رهنامه پژوهش: حدیث پژوه چه استفاده هایی می تواند از اینترنت بكند؟

استاد: اگر منظورمان از دسترسی اینترنتی برای حدیث پژوه، منابع حدیثی باشد، متأسفانه یا خوشبختانه نرم افزارها این قضیه را پوشش مي دهند و امروزه کمترین نیاز را به فضای اینترنت داریم؛ اما اگر منظور رسیدن به نتیجه های پژوهش و محصولات آن و پردازش های پژوهشی است، اینترنت بهترین بستر است. علت اساسی آن سهولت در روزآمد کردن این اطلاعات در فضای وب است. برخلاف نرم افزارها استفاده از آخرین مقالات در این فضا ممکن است. فضای وب دائماً روزآمد می شود و اطلاعات جدید به آن اضافه می شود. امروزه عرصه های جدید در پژوهش های حدیثی در فضای وب به وجود آمده است كه هنوز به خوبی از آنها استفاده نمي شود. وب بستر مناسبي براي پژوهش های حدیثی است. اين پژوهش ها را حتي مي توان در قالب شبکه های اجتماعی ارائه كرد. نياز به هم افزایی است تا هر کس با حداقل اطلاعاتی که دارد، به ميدان بيايد و اطلاعاتش را به اشتراک بگذارد تا دیگران استفاده کنند. ممكن است شما تحقیق کوچکی کرده باشيد كه قابليت اين را ندارد كه در قالب مجله یا مقاله ارائه شود؛ یعنی بسيار محدود است؛ مثل اينكه لغتی را در ضمن حدیثي شرح دهيد. چنين پژوهشي ممكن است از چند پاراگراف تجاوز نكند. اگر فضاهای اشتراک گذاری فراهم باشد، دیگران نيز مي توانند پژوهش شما را ببینند، بدون اینکه نیاز باشد یک مقاله ده یا بیست صفحه اي را مطالعه کنند و در ضمنِ مطالعه همان حديث مي توانند به پژوهش شما دست پيدا كنند. عرصه های دیگری وجود دارد كه در حوزه حدیث مي توان از آنها به خوبی استفاده کرد. تفاوت اصلي بين نرم افزارها و فضاهای اینترنتي اين است که نرم افزار فضای بسته اند؛ اما اینترنت باز است. بسته  بودنِ نرم افزارها هم عیب است و هم حسن. فضاهای باز به شما اختیارات و امكاناتي مي دهند.

رهنامه پژوهش: حدیث پژوهان کارهای تحقیقی خود را در دو مرحله انجام می دهند: اول مطالعه در منابع کتابخانه ای است که از طریق نرم افزارها انجام می شود و در مرحله بعد برای آگاهی از آخرین پژوهش های انجام شده به اینترنت رجوع می کنند. این روند را چطور ارزیابی می کنید؟

استاد: به نظر می رسد این روند، روندي منطقی است. باید ببینید کدام ظرف بهتر به شما جواب می دهد و از همان ظرف برای رفع  نیاز استفاده کنید. گاهی نیاز دارید به  مقالات رجوع کنید. گاه نيز بايد کار جغرافیایی یا تاریخی انجام دهيد یا حتی کار دانشنامه ای. گاهی شما به دنبال آگاهی از ادیان و مذاهب دیگر یا استفاده از پژوهشگران در اقصی نقاط دنیايید که تمام این نیازها را فضای اینترنت می تواند برآورده کند؛ هرچند هنوز هم دانش ها و مطالبی هستند که در فضای اینترنت موجود نيستند.