هر ظرف به اندازه گنجایش و ظرفیت خود ، توانایی در آغوش گرفتن مظروف را دارد. حوض به اندازه حوض بودن و برکه به اندازه برکه بودنش. آن کسی که دریا می‌شود هم تعجبی ندارد که به اندازه دریا بودنش انتظارِ داشتن و دانستن‌، از او  می‌رود. دریای شعرانی مجموعه‌ای است از علوم گوناگون و متنوع که از کرانه ادبیات، طب، تاریخ، ریاضیات ، هیئت، فلکیات آغاز و تا افق اصول، فقه، درایه و حدیث امتداد پیدا می‌کند. دریایی که آثار موجود در آن را – به تعبیر حضرت آیت‌الله حسن‌زاده آملی- باید در عداد کرامت‌ به حساب آورد .قصد ما برای معرفی سیر مطالعاتی آثار علامه شعرانی به دلیل ضیق وقت و نیاز به کار کارشناسی و گستردگی حوزه‌های دانش این فرزانه ناشناخته بی‌نتیجه ماند با این حال نمایی کلی از آثار ایشان که توسط فاضل گرانقدر محسن صادقی آغاز و با زحمات جناب آقای محمد امینی‌پور امتداد و برای اولین‌ بار و به صورت مفصل‌تری همراه با توضیحات کامل در یادنامه علامه شعرانی با عنوان فرزانه ناشناخته انتشار  پیدا کرد خود فرصتی ذی‌قیمت برای شناخت ساحت‌های فکری این بزرگ مرد خواهد بود. ناگفته نماند که بخش زیادی از آثار علامه شعرانی تاکنون منتشر نشده و به صورت مخطوط در اختیار علامه حسن‌زاده آملی است. ایشان در کتاب هزار و یک کلمه تنظیم آثار استاد خود را به صورت دائرةالمعارفی از علوم گوناگون مژده داده‌اند.

تألیفات علامه شعرانی

1ـ استخراج لغات و تهیه تراجم احوال و تنظیم قسمتی از آغاز حرف «الف» لغت‌نامه دهخدا. در مقدّمه این لغت‌نامه (صفحه 365) از ایشان با نام ابوالحسن شعرانی یاد شده است.

2ـ جُستاری در تبیین «انحدار نجوم» در حدیث عمر بن حنظله. این جُستار از حاشیه وافی به تصحیح ایشان نقل شده است.

3ـ جُستاری در ردّ انتساب تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع). این جُستار از خاتمه مجمع‌البیان به تصحیح و تعلیق ایشان نقل شده است. توضیحی در‌باره این انتساب و این‌که جناب طبرسی به همین سبب ذکری در تفسیر خود، از تفسیر منسوب به امام حسن عکسری (ع) نیاورده است.

4ـ جُستاری در بیان این که همه مخلوقات دارای جسم و روح‌اند.

5ـ شرحی بر 23 جمله خطبه 184 نهج‌البلاغه (خطبه توحیدیه).

6ـ جُستاری در تبیین معنای «مولا».

7ـ جُستاری در شرح حال حاج شیخ عبدالنبی نوری و ردّ فصل‌الخطاب.

8ـ جْستاری در تبیین معنای «اسم اعظم».

9ـ جُستاری در تعیین نوزده نگهبان جهنم (علیها تسعة عشر).

10ـ فقه روضه‌خوانی. این اثر در آداب روضه‌خوانی است.

11ـ المدخل إِلی عذب المنهل. کتابی است در اصول فقه و مدخلی است بر شرح کفایه آخوند خراسانی (منهل الرواية علی أَولی الدرایة من مشرع الکفایه) این کتاب از سوی کنگره شیخ انصاری در سال 1373 شمسی به چاپ رسیده است.

12ـ رساله‌ای در علم درایه و رجال.

13ـ رساله فلسفه اولی یا مابعدالطبیعه. این رساله مشتمل بر مهم‌ترین اقوال فلاسفه اروپا در الهیّات و تجرد و تطبیق اصطلاحات است. چاپ‌خانه دانش برای اوّلین بار این اثر را در سال 1316 شمسی چاپ و منتشر کرده است.

14ـ تجوید قرآن مجید. قواعد تجوید که به زبان ساده و روان در این کتاب بازگو شده است. انتشارات اسلامیه تهران ، چاپ سوم این کتاب را در سال 51 هجری شمسی در 840  صفحه منتشر کرده است.

15ـ نثر طوبی که دائرة المعارف لغات قرآن مجید است. این کتاب، واژه‌نامه‌ای قرآنی به زبان فارسی است که بخش اوّل آن از «الف» تا «شین» نوشته ایشان و تکمله آن تا حرف «ی» تألیف آقای محمد قریب است. مرحوم شعرانی این اثر را در اصل در ذیل تفسیر ابوالفتوح رازی نوشت که به نام جلد سیزدهم آن تفسیر ـ و سپس مستقلاً ـ چاپ شد. تفاوت این فرهنگ با سایر واژه‌نامه‌های قرآن قدیم ـ جز مفردات راغب ـ و جدید این است که متضمن تفسیر و بحث‌های قرآن‌شناختی و کلامی است؛ یعنی صرفاً لغت ـ معنا نیست. چاپ دوم این کتاب در 604 صفحه و در سال 56 توسط نشر اسلامیه منتشر شده است.

16ـ استدراک علی الفصل الثالث من تشریح الأفلاکِ محقق بهاءالدین محمد عاملی، حاوی مهمترین نظرات متأخرین پیرامون قواعد استخراج تقویم می‌باشد. این کتاب در 31 صفحه در سال 1378قمری توسط انتشارات اسلامیه منتشر شده است.

17ـ شهادت ثالثه (در اذان، اقرار و شهادت) به ولایت حضرت امیرمؤمنان (ع).

18ـ بیوگرافی فلاسفه بزرگ اسلام. چند سطری از این اثر ـ که به چاپ نرسیده و در اختیار آیت‌‌الله حسن‌زاده است ـ در کتاب هزار و یک کلمه به چاپ رسیده است.

19ـ تفسیر سوره حمد و چند آیه از سوره بقره. دست‌نوشت این رساله در اختیار آیت‌‌الله  حسن‌زاده آملی است و در کتاب هزار و یک کلمه و مجلّه وقف به چاپ رسیده است.

20ـ رساله‌ای در علوم قرآن.

برخی مباحث آن جناب از جمله نزول دفعی و تدریجی قرآن،  لیلة‌ القدر و عدم تحریف قرآن در ویژه‌نامه علّامه شعرانی (مجلّه نور علم، شماره 50، ص 12ـ 17) آمده است. دست‌نوشت این رساله در اختیار آیت الله حسن‌زاده است.

21ـ مقاله‌ای در بیان فلسفه و فیلسوف. این مقاله نیز در اختیار استاد حسن‌زاده آملی است.

22ـ رساله‌ای بر دوره کامل جامع‌الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق والإسنادِ اردبیلی (تألیف 1100 هـ. ق)[1] تحقیق و تصحیح این جامع، به امر آیت الله بروجردی و پس از زحمات و دقت کامل علّآمه توسط مکتبه آیت ‌الله المرعشی در سال 1403 هـ. ق، در دو جلد به زیور طبع آراسته شد.

23ـ مناسک حج (احکام حَجة‌الإسلام).

این اثر مشتمل بر واجبات حج تمتّع و عمره و اقسام حج است که با حواشی نُه نفر از مراجع تقلید به نگارش درآمد و توسط چاپ‌خانه اسلامیه [بی‌تا] در 148 صفحه چاپ و منتشر گردید.

24ـ رد شبهات، اثبات نبوّت خاتم‌الانبیا و حقانیت دین اسلام (راه سعادت). کتاب‌خانه صدوق در سال 1391 هـ. ق، این کتاب را در قطع وزیری، در یک جلد به چاپ رساند.

25ـ چند کتاب مستقل فقهی به فارسی درباره طهارت، صلات، اطعمه و دیات.

26ـ رساله‌ای در اعتقادات.

این رساله مانند اعتقادات صدوق ـ بلکه مفصّل‌تر از آن ـ است. رساله مزبور در ابتدای شرح اصول کافی به چاپ رسیده است.

27ـ فقه فارسی مختصر.

این اثر به صورت تعلیمات دینی در مدارس منتشر گردیده و بنا‌بر تبویب متن تبصرة المتعلمین است.

28ـ شرح کفایه.

این شرح به صورت قالَ أقولُ و از اوّل تا آخر کفایه است که به چاپ نرسیده است. در این اثر علّامه شعرانی به تفسیر مقاصد و با عباراتی روشن ـ نظیر شرح شمسیه ـ اکتفا کرده‌اند.

29ـ دیوان شعر. این دیوان به چاپ نرسیده است. آیت‌الله حسن‌زاده در این‌‌باره ـ در مجلّه نور علم، شماره 50 ص 29 ـ گفته است:

شعرشان مانند شیخ‌الرئیس، میرداماد و مرحوم جلوه سنگین و با هیبت و ثقیل بود، مثل شعرهای شیخ‌الرئیس، فارسی‌اش، عربی‌اش، مثل آن قصیده خیلی غرّای نونیّه فخر رازی در مدح امام هشتم (ع)…، 63 بیت شعر است.

با این حال برخی از این اشعار در مجلّه مذکور، ص 90ـ91 به چاپ رسیده است.

30ـ رساله‌ای در شرح عمل به زیج هندی و براهین عملیات آن مبتنی بر هیئت جدید.

31ـ تقاویم شبانه‌روزی.

 

جاي کليّه (ده رساله فارسى، صفحه 377 تا 383)

در اولين جلسه درس قانون فرمودند: آقا! در حوزه‌هاى علمى ما كتب طبّ مانند ديگر رشته‌هاى علوم تدريس مى‌شد، و علماى ما در علم شريف طب نيز دست داشته‌اند. يك عالم دينى در فهم بسيارى از اخبار و حل و درك كثيرى از مسائل فقهى از قبيل حدود و ديات به طب و تشريح آن نيازمند است، آنگاه انگشت شهادتش را در زير جانب راست فكّ اسفلش مي‌‌گذاشت و به شوخي مي‌‌گفت: آخوند بايد به تشريح آشنا باشد كه لااقل بداند مثلا كليه او در اينجا آويزان نيست! بعد به شوخي ادامه مي‌داد که فلان طبيب از هنر جرّاحى خود در مجمعى سخن به ميان آورد و بند شست خود را به حضّار نشان مي‌‌داد و مي‌‌گفت: ديشب كليه‌اى را عمل كرده‌ام و سنگى از آن در آورده‌ام كه بدين درشتى بود. پرسيدند بيمار در چه حال است؟ گفت آن‌كه در پاى عمل جان سپرده است.

ترجمه‌ها:

1ـ دمع‌السجوم (ترجمه نفس‌المهموم از شیخ عباس قمی)، کتاب‌فروشی علمیه اسلامیه در سال 1369 هـ. ش این کتاب را در  494 صفحه منتشر کرده است.

2ـ ترجمه و شرح صحیفة کاملة سجادیه.

این ترجمه با پنجاه صفحه ملحقات توسط کتاب‌فروشی اسلامیه [بی‌تا] در قطع رقعی و در یک جلد به چاپ رسیده است. این کتاب چاپ‌های دیگری، از جمله در سال 1378 هـ. ق. با مقدّمه آیت الله مرعشی نجفی دارد.

3ـ ترجمه و شرح فارسی تبصره‌المتعلمین فی احکام الدین از علّامه حلّی ـ به انضمام فقه فارسی، توسط کتابفروشی اسلامیه،  در سال 1367 هـ. ق، در قطع رقعی در 813 صفحه منتشر شده است.

4ـ ترجمه و شرح فارسی تجرید الاعتقاد، توسط کتاب‌فروشی اسلامیه، در 1351 ه.ش در قطع وزیری با 600 صفحه حجم نشر یافته است.

5ـ ترجمه و انتقاد از کتاب الإمام علی ندای عدالت انسانیت. این کتاب همراه با نقد لغزش‌های نویسنده «جورج جرداق»، در سال 1382 ه.ق  توسط چاپ‌خانه اسلامیه، منتشر شده است. این کتاب با عنوان ترجمه و انتقاد از کتاب الامام علی، ندای عدالت انسانیت در یک جلد توسط همین ناشر در سال 1377 نیز به چاپ رسید. چاپ سوم این اثر، در سال 1378 در 442 صفحه توسط انتشارات اسلامیه منتشر شده است.

6ـ رساله علوم و صناعات فارابی.

این ترجمه ناتمام ماند.

7ـ ترجمه و شرح دعای عرفه، کتاب فروشی اسلامیه، این ترجمه را در سال 1345 هـ. ش، در قطع رقعی و با حجم 195 صفحه منتشر کرده است.

این اثر همراه با ترجمه کتاب فیض الدموع مرحوم بدایع نگار چاپ شده است.

8ـ ترجمه و شرح منظومه حاجی سبزواری.

این کتاب، ناتمام است.

9ـ ترجمه ـ و تصحیح و اِعراب ـ بیش از شصت نوع قرآن در قطع‌های مختلف.

از جمله نسخه‌های موجود، تفسیری از محمود یاسری است که توسط کتاب‌فروشی اسلامیه در سال 1342 هـ. ش؛ با قطع وزیری به چاپ رسیده است.

10ـ ترجمه هیئت فلاماریون.

این اثر از فرانسه ترجمه شده و احاطه استاد را به زبان علمی فرانسه نشان می‌دهد.

حواشی، تصحیح و مقدّمه:

1ـ حاشیه بر قواعدالأحکامِ علّامه حلّی و شرح مسائل دوریه آن.

2ـ حاشیه بر شرح الکافی (الاصول والَروضه) مولا محمد صالح مازندرانی در دوازده جلد.

کتاب اخیر به تصحیح علی اکبر غفاری، توسط المکتبة الاسلامیه تهران در بین سال‌های 1382ـ 1388 قمری به چاپ رسیده است.

3ـ حاشیه بر الوافی ملّا محسن فیض کاشانی. این کتاب توسط المکتبةالاسلامیه در سال 1371 هـ. ق. در سه جلد چاپ سنگی شده است.

4ـ حاشیه بر تفسیر رُوح الجِنان و رُوح الجَنانِ، شیخ ابوالفتوح رازی. این کتاب در دوازده جلد توسط کتاب‌فروشی اسلامیه، در بین سال‌های 1382 ـ 1387 به چاپ رسیده است.

هم‌چنین این کتاب، دو چاپ دیگر، با تصحیح مهدی قمشه‌ای (ده جلد، 1362 هـ. ق.) و تصحیح محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح (بنیاد پژوهش‌های اسلامی، بیست جلد، 1366 هـ. ش.) دارد.

5ـ تعلیقه بر مجمع‌البیان.

آیت‌‌الله حسن‌زاده در برخی آثار خود به برخی تعلیقات اشاره می‌کند. این حواشی در ده جلد با تصحیح و اعراب اشعار و توضیح آن‌ها از سوی کتاب‌فروشی اسلامیه در سال 1374 قمری به چاپ رسیده است.

6ـ حاشیه بر ترجمه کلیله و دمنه.

7ـ حاشیه بر تکمله منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه.

8ـ مقدّمه بر تصحیح نصاب الصبیان.

آیة‌الله حسن‌زاده شرح و اعراب‌گذاری آن را به انجام رسانده است و این اثر توسط کتاب فروشی اسلامیه در سال 1374 قمری در یک جلد و در 72 صفحه به چاپ رسیده است.

9ـ مقدّمه و زیرنویس روضة الشهداء،‌ ملّا حسین واعظ کاشفی، چاپ چهارم این کتاب توسط انتشارات اسلامیه در  1349 هـ. ش؛ در  قطع رقعی و440 منتشر شده است.

این اثر چاپ‌های دیگری نیز دارد.

10ـ حاشیه بر اسرارالحکم.

در این کتاب به شخصیت متألّه سبزواری نیز اشاره شده است و موضوع آن (جلد اوّل) حکمت علمیه است که در سال 1286 قمری، چاپ شده است و پس از آن هر دو جلد آن در حکمت علمیه و عملیه با هم در سال 1323 قمری به طبع رسیده است.

علّامه شعرانی هر دو جلد را در سال1380 قمری، تصحیح و تعلیق و مقدمه کرده است. بخش‌هایی از تصحیحات در کلمه 340  (جلد سوم هزار و یک کلمه اثر استاد حسن زاده آملی) ذکر شده است.

11ـ تصحیح حلیة المتقین از علّآمه مجلسی و تصحیح مجمع‌‌المعارف از محمد شفیع بن محمد صالح و تصحیح حسنیه ترجمه ابراهیم استرآبادی که هشتمین چاپ آن توسط کتاب فروشی اسلامیه، در سال 1379 قمری در قطع رحلی بزرگ در یک جلد و در 217 صفحه به انجام رسیده است.

12ـ تصحیح کتاب ابی‌آلجعد از احمد بن عامر طائی از اصحاب امام هشتم ـ یا مسند الرضا یا صحیفة الرضا به روایت شیخ طبرسی. این کتاب همراه با نثر اللئالی و طب الائمه در سال 1377 قمری به چاپ رسید.

13ـ تحقیق و تصحیح و حواشی مفید بر تفسیر الصافی فی تفسیر القرآن، فیض کاشانی، چاپ چهارم، در دو جلد با قطع وزیری توسط کتاب‌فروشی اسلامیه در سال 1393 قمری منتشر شده است.

14ـ تعلیقات بر وسائل‌الشیعه، که از جلد شانزده تا بیست آن به چاپ رسیده است.

این اثر توسط دار احیاء التراث العربی در سال 1391 در بیست جلد به چاپ رسیده است.

15ـ تعلیقات بر تفسیر کبیر منهج الصادقین اثر ملّا فتح الله کاشانی.

این اثر در ده جلد و به زبان فارسی، توسط کتاب‌فروشی اسلامیه، در 1344 هـ. ش، به چاپ چهارم رسیده است.

16ـ تصحیح خلاصه منهج الصادقین. این اثر در شش جلد نیز با نام علّامه شعرانی چاپ شده است. که از آنِ استاد حسن‌زاده آملی است.

17ـ تعلیقات بر زیج بهادری، این تعلیقات اندک است، ولی آیت‌الله حسن زاده آملی یک دوره کامل آن را شرح کرده‌اند.

18ـ تعلیقات بر کتاب محمد پیامبر و سیاستمدار تألیف پروفسور مونت گمری وات.

19ـ تصحیح و مقدمه و حاشیه بر جلد اوّل و سوم نفائس الفنون و عرائس العیون تألیف محمد بن محمود آملی، چاپ اسلامیه این کتاب را  بین سالهای  1377 تا 1379 هـ. ق، در قطع وزیری منتشر کرده است.

20ـ تحشیه رسائل شیخ اعظم انصاری.

این حواشی به فارسی است.

21ـ حاشیه بر ارشاد القلوب دیلمی.

این کتاب پیش‌تر یکی از متون درسی حوزه در فنِّ اخلاق بود؛ ازاین‌رو، علّآمه شعرانی آن را حیا و تصحیح کرده و حواشی‌ای بر آن نگاشت. در جلد دوم هزار و یک نکته، ص 553 یکی از آن احادیث تصحیح شده آورده شده است.

22ـ رساله در شرح شکوک الصلاة من العروة الوثقی.

23ـ مقدّمه بر وقایع السنین والاعوام سیّد عبدالحسین خاتون‌آبادی.

این اثر توسط انتشارات اسلامیه در سال 1352 شمسی در تهران به چاپ رسیده است.

24ـ مقدّمه و تصحیح منتخب التواریخ مرحوم ملّا هاشم خراسانی.

این اثر در یک جلد توسط انتشارات اسلامیه در سال 1382 قمری در قطع وزیری در 919 صفحه به چاپ رسیده است.

25ـ مقدّمه و تصحیح و تحقیق مطالب کشف الغمّه فی معرفة ‌الائمه و شرح حال مؤلّف آن (علی بن عیسی اربلی)، توسط کتاب‌فروشی اسلامیه، در سال 1381 هـ. ق و در قطع وزیری منتشر شده است.

26ـ تصحیح و تعلیق اسفار، جلد اوّل.

این اثر نزد استاد حسن زاده آملی است.

27ـ حواشی بر طهارت شیخ مرتضی انصاری.

28ـ مقدّمه بر تفسیر خسروی تالیف میرزا خسروانی، که توسط کتاب‌فروشی اسلامیه و در سال 1390 هـ. ق منتشر شده است.

این اثر توسط افراد دیگری (سیّد مهدی بدیعی، حاج میرزا کمره و محمدباقر بهبودی) نیز مقدّمه‌نگاری شده است.

29ـ تصحیح جامع‌الفروغ، آیت ‌الله بروجردی، چاپ دوم این کتاب توسط کتاب‌فروشی اسلامیه در قطع وزیری، در سال 1369 هـ. ق، قطع وزیری و در 255 صفحه منتشر شده است.

این اثر چاپ‌های دیگری نیز دارد.

30ـ تصحیح ذخیرة العباد لیوم المعاد و مناسک حج حضرت آیت‌الله شاهرودی، توسط کتاب‌فروشی اسلامیه، در سال 1380 هـ. ق، در قطع رقعی و با 341 صفحه منتشر شده است.

31ـ مقدّمه بر شرح نهج‌البلاغه، صالح قزوینی، چاپ کتاب‌فروشی اسلامیه، بین سال‌های 1380 ـ 1382 هـ. ق، در 4 جلد و با قطع وزیری منتشر شده است.

32ـ تجدید‌نظر و تصحیح صد کلمه قصار، شیخ عباس قمی توسط کتاب‌فروشی علمی سال 1367، هـ. ق،در  قطع جیبی و در 108 صفحه منتشر شده است.

گفتنی است تصحیح تفسیر خلاصه منهج الصادقین و رساله‌ای در قرائت (در آخر تفسیر) به نام علّامه شعرانی ثبت شده، که بنابر قول آیت ‌الله حسن‌زاده درست نیست و از عمل ناشر برای استفاده از شهرت علّامه شعرانی است. همچنین برخی آثارـ هم چون رساله ابن کمونه در مبدأ و معاد ـ توسط علّامه شعرانی ـ در دوم ذی حجّه 1364 قمری، استنساخ شده است که در هیچ یک عناوین تألیف یا ترجمه یا تصحیح نمی‌‌گنجد. ناگفته نماند که این اثر توسط علّامه شرح و تبیین نیز شده است.

 

پی‌نوشت:

[1]. همان، ج 1، ص 264، کلمه 149.