رهنامه: لطفاً بفرمایید در مدارج علمی چه توجهی به مسائل جدید اصولی و فقهی شده است؟

استاد: ما کمیته‌های مختلفی در حوزه فقه داریم؛ مانند فقه عبادات، فقه معاملات، فقه و حقوق و فقه معاصر. کمیته اصول نیز مستقل است. در کنار اینها کمیته‌های علمی دیگری درباره تفسیر، علوم حدیث، ادبیات عرب و اخلاق فعالیت می‌کنند.

در مدارج علمی و در تصویب موضوعات پایان‌نامه‌های طلاب براساس مصوبه‌ای از طرف شورای عالی حوزه و مجموعه قوانین و مصوباتی که درباره مدارج علمی داریم، عمل می‌شود. این موارد در سایت شورای عالی در دسترس است.

رهنامه: موضوعات علمی برای تصویب باید چه ویژگی‌ای داشته باشند؟

استاد: براساس مصوبات و آیین‌نامه‌های موجود موضوعات باید چند ویژگی داشته باشد. از‌جمله اینکه تکراری نباشد و زاویه‌ تحقیق متفاوت باشد؛ مثلاً یک نفر دیدگاه‌های فقهی امام، یک نفر دیدگاه‌های کلامی امام و دیگری دیدگاه‌های فقهی امام را با مقام معظم رهبری مشابه‌سازی می‌کند. در این حالت نمی‌گوییم موضوع تکراری است؛ چراکه تکراری آن است که شخص همان موضوع را از همان منظر بنویسد. یکی دیگر از ملاک‌های موضوعات این است که موضوع نباید کلی و عام باشد؛ چراکه در این شرایط نویسنده نمی‌تواند مسئله را در قالب یک پایان‌نامه که قالبی محدود است، جمع‌آوری کند. تعداد صفحات پایان‌نامه در سطح چهار حداقل ۱۵۰ و حداکثر ۲۰۰ صفحه است. اگر یک موضوع بسیار گسترده باشد که خروجی شبیه به دایر‌ة‌المعارف باشد، تصویب نمی‌شود. همچنین یک موضوع نباید آنقدر خاص و ریز باشد که کشش یک پایان‌نامه را نداشته باشد و حداکثر از آن یک مقاله استخراج شود. مسئله‌محوری در حوزه‌ها و مسئله‌محور بودن موضوع یکی دیگر از ویژگی‌ها است. اگر پایان‌نامه‌ای موضوع‌محور باشد تصویب نمی‌شود.

مخاطبان آنچه الان در سایت موجود است را می‌توانند بینند و می‌توانند موضوعات را جست‌وجوکنند. موضوعات متعددی در حوزه فقه معاصر وجود دارد و موضوعات بسیاری که ممکن است ظاهرش قدیمی و سنتی باشد، ولی زاویه بحث اینها متفاوت است؛ مثل کاری که مؤسسه موضوع‌شناسی آقای فلاح‌زاده انجام می‌دهد.

اولویت ما این است که موضوع را بشناسیم. یک زمانی این مطرح بود که فقیه کاری به موضوع ندارد. امروزه اما همه اذعان دارند که اگر فقیه کاری به موضوع نداشته باشد، حکم را نمی‌تواند استنباط کند. لذا اول باید موضوع را بشناسد.

رهنامه: اولویت‌های پژوهشی شما کدام است؟

استاد: اگر فردی راجع به یک متن فقهی مصطلحی در حوزه کار ‌کند، ممکن است حلیت و حرمت را بحث کند و کتاب‌های متقدم و متاخر و معاصر را ببیند که اینها اولویت ما نیست. بلکه اولویت ما این است که موضوع را بشناسیم. یک زمانی این مطرح بود که فقیه کاری به موضوع ندارد. امروزه اما همه اذعان دارند که اگر فقیه کاری به موضوع نداشته باشد، حکم را نمی‌تواند استنباط کند. لذا اول باید موضوع را بشناسد. الان نظر بر روی این است که باید روی موضوع و ماهیت موضوع بحث کنیم، نه روی احکام. قبلی‌ها حکم را کار کرده‌ و احکامش را بیان کرده‌اند. ما اکنون روی احکام کار نمی‌کنیم و روی موضوع کار می‌کنیم. البته ممکن است گاهی طرداً للباب درباره حکم هم بحث‌هایی مطرح کنیم. با این ویژگی‌ها کمیته ورود می‌کند در تصویب موضوعات.

رهنامه: آیا موضوعات همواره جدید و تازه‌اند یا اینکه موضوعات تکراری نیز در پژوهش‌ها وجود دارد؟

استاد: اشکالاتی مطرح می‌شود با این مضمون که در سایت شما موضوعات شبیه و تکراری زیاد است؛ مثلاً ده موضوع درباره رشوه وجود دارد؛ چرا این موضوع تکرار شده است. جوابی که داریم این است که از سال ۱۳۷۶که مدرک‌های حوزه به صورت رسمی با موافقت شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای عالی صادر می‌شود، پایان‌نامه‌نویسی در حوزه شروع شده است. قبلش مصرف داخلی حوزه داشت و مصرف بیرونی نداشت. از سال ۷۶ به بعد مدرک سطح سه، معادل کارشناسی ارشد دانشگاه و سطح چهار معادل دکتری دانشگاه شد و در جوامع علمی دانشگاهی معتبر است. بسیاری از این موضوعات مربوط به ده سال اول است یعنی حدوداً تا سال‌های ۸۵-۸۶. پس از این دوران بود که کم‌کم بحث رایانه و نرم‌افزار راه افتاد و ورود اطلاعات شروع شد. به طور تقریبی می‌توانیم بگوییم از سال ۱۳۹۰ به بعد، بیش از ۹۵ درصد پژوهش‌ها را وارد سامانه کردیم. الآن سامانه موضوعات تکراری را نمی‌پذیرد و موضوعات تکراری ما مربوط به گذشته و زمانی است که نرم‌افزار نبود. با این ملاک‌هایی که گفتم موضوعات در کمیته‌های علمی بحث می‌شود و آقایان آنها را تأیید می‌کنند. اگر احیاناً ارفاق کنند، به موضوع جهت می‌دهند و درباره موضوع، خودشان پیشنهاد می‌دهند. البته الزامی نیست که نویسنده این پیشنهادها را قبول کند.

از سال ۱۳۹۰ به بعد، بیش از ۹۵ درصد پژوهش‌ها را وارد سامانه کردیم. الآن سامانه موضوعات تکراری را نمی‌پذیرد و موضوعات تکراری ما مربوط به گذشته و زمانی است که نرم‌افزار نبود.

رهنامه: در این سایت آیا موضوعات پیشنهادی هم دارد؟

استاد: خیر، موضوع پیشنهادی نداریم؛ اما یک بحثی بود در شورای مدارک که ما این پشنهاد را به آنجا بردیم و درخواست دادیم که یک لجنه تشکیل شود برای موضوع‌یابی و اولویت‌های پژوهشی. سال ۹۱ بود که این پیشنهاد را بردیم با این توجیه که موضوعاتی در اختیار طلاب متقاضی قرار بدهیم. آقایان در ابتدا قبول کردند و گفتند که کار خوبی است. در حین جلسه که اکثریت قبول کرده بودند و طرح در معرض تصویب بود، یکی از اعضا مطلبی گفتند که رأی همه برگشت. مطلب این بود که با این کار ذهن طلبه در پژوهش کورمی‌شود و موضوع‌یابی خودش یک پژوهش است. نباید طلبه را سر سفره آماده ببریم و بگوییم که بیا این را بنویس. باید خودش مطالعه کند و به موضوع برسد. شاید ذهن ما به آن موضوع نرسد. این اشتباه است که ما افکار چندین هزار طلبه را بدهیم دست پنج ـ شش نفر که لجنه تشکیل بدهند که این موضوعات را کار بکنید.

طرح نیازسنجی خیلی کارگشا بود؛ چون نه ما موضوع را می‌دادیم و نه این‌طور بود که طلبه از فضا دور باشد و اولویت‌های را نداند. نمونه اجرا شده‌ این کتاب‌ها را در اولویت‌های پژوهشی در فقه سیاسی و دانش فقه داریم که هرچه جلوتر آمدند، شکیل‌تر و بهتر شدند.

رهنامه: طرح نیازسنجی را راه انداختند؟

استاد: بله. این طرح به این منظور انجام شد که در آن اولویت‌های پژوهشی را کار کنیم که طلاب آشنا بشوند. یکی از کارهای خوب آقای عماد در دوران معاونتشان همین بود. این طرح نیازسنجی خیلی کارگشا بود؛ چون نه ما موضوع را می‌دادیم و نه این‌طور بود که طلبه از فضا دور باشد و اولویت‌های را نداند. نمونه اجرا شده‌ این کتاب‌ها را در اولویت‌های پژوهشی در فقه سیاسی و دانش فقه داریم که هرچه جلوتر آمدند، شکیل‌تر و بهتر شدند. در این طرح عناوین و سرفصل‌هایی مثل فقه حاکمیت سیاسی، فقه حکومت اسلامی، ایجاد حکومت، شرایط حاکم اسلامی، حکومت اسلامی و حوزه اعمال حکومت ایجاد کردند. در این طرح موضوعات را تفصیل دادند که برای آشنایی کار ارزنده‌ای بود و ضرورت دارد که ادامه پیدا کند.

این طرح در سایت معاونت پژوهش هست. در این طرح می‌شود موضوعات را جزئی‌تر کرد؛ برای نمونه در بحث اختیارات ولی فقیه جزئیات فراوانی هست، مثل اختیارات ولی فقیه در وضع مالیات، نظریه ولایت فقیه بر اساس وکالت فقیه، حوزه اختیارات ولی فقیه، حوزه اختیارات ولی فقیه بر اساس دیدگاه امام، حوزه اختیارات ولی فقیه بر اساس انتساب فقیه و غیره. این کار، کار خوبی بود. کار هرچه جلوتر آمده بهتر و شکیل‌تر شد و نقص‌هایش برطرف شد.

رهنامه: روند تصویب این طرح و دیگر طرح‌ها به لحاظ اداری چگونه است؟

استاد: این کار در تفسیر موضوعات است. چند کمیته زیرنظر شورای مدارک است و برخی اعضای شورای عالی در آنجا حضور دارند که این مصوبات شورای مدارک مورد تأیید شورای عالی است. کمیته‌های علمی ما زیرنظر شورای مدارک و ریاست شورای مدارک با مدیر حوزه‌های علمیه است. مدیر حوزه‌های علمیه منهای شخصیت حقوقی و حقیقی، ریاست شورای مدارک را عهده‌دار است که در زمان فعلی ریاستش با آیت الله اعرافی است. این فرایند کار ما در تصویب موضوعات است.

ما در حوزه کار اجرایی هستیم. آقایان در حوزه کار علمی هستند و از قوانین و مقررات خیلی اطلاع ندارند. قوانین و مقررات و آیین‌نامه‌ها دست ماست و گاهی به کمیته‌های علمی اینها را اطلاع می‌دهیم که فلان کار می‌شود یا نمی‌شود. اختلاف نظر‌ها نیز از این باب بوده است، والّا جایگاه اساتید علمی محفوظ است.

رهنامه: تعداد موضوعات بارگذاری شده روی سایت چقدر است؟

استاد: سایت ما مرکز اطلاع‌رسانی حوزه علمیه قم است که الان بیش از شانزده هزار موضوع در آن داریم. در سایت مشخص است کدام یک از موضوعات دفاع شده است و کدام یک در دست اقدام است. از سال ۷۶ تا کنون شانزده هزار موضوع شده است که همچنان چندین هزار موضوع را وارد سایت نکرده‌ایم. سعی می‌کنیم اطلاعات قبلی‌‌ها را وارد کنیم که بخش عمده آنها در فقه و اصول است. تقریباً می‌توانم بگویم از این شانزده هزار، حدود چهار هزار، یعنی یک چهارمش، بحث فقه و اصولی است.

در حوزه فقه‌های معاصر یک مقدار کمبود استاد داریم که چند دلیل دارد؛ یک دلیلش این است که فقه مضاف در حوزه‌ها در سال‌های اخیر مطرح شده است و طبیعتاً کسانی که در این حوزه‌ها کار کرده‌اند هنوز شهرتی ندارند و ما با آنها آشنایی نداریم. دلیل دیگرش این است که برخی از ایشان در حوزه نیستند که کار بکنند؛ چون حوزه آنان را هیئت علمی نمی‌کند.

رهنامه: موضوعات مربوط به فقه تربیتی کجا بررسی می‌شود؟

استاد: در همین حوزه فقه. فقه الاداره، فقه السیاست، فقه الحکومت و اینهایی که فقه مضاف است کلاً در فقه بررسی می‌شود؛ فقط در بررسی و داوری این دست مسائل مانند فقه تربیت از اساتیدی استفاده می‌کنیم که بر حوزه مسائل تربیتی فقهی اشراف داشته باشند. استاد فقط ممحض در فقه نباشد و در رشته علوم تربیتی هم استاد باشد. گاهی هم به خود نویسنده توصیه می‌شود که اگر یکی از اساتید فقهی است، یکی دیگر را باید در حوزه تربیتی انتخاب کنید. در حوزه فقه‌های معاصر یک مقدار کمبود استاد داریم که چند دلیل دارد؛ یک دلیلش این است که فقه مضاف در حوزه‌ها در سال‌های اخیر مطرح شده است و طبیعتاً کسانی که در این حوزه‌ها کار کرده‌اند هنوز شهرتی ندارند و ما با آنها آشنایی نداریم. دلیل دیگرش این است که برخی از ایشان در حوزه نیستند که کار بکنند؛ چون حوزه آنان را هیئت علمی نمی‌کند.

رهنامه: به نظر شما مهم‌ترین اشکال پژوهش در حوزه چیست؟

استاد: یک اشکال مهم پژوهشی در بدنه حوزه وجود دارد که الان زمزمه‌اش هست که می‌خواهند آن را رفع کنند و امیدواریم که صورت بگیرد؛ چون ضرورت دارد. این است که روش تحقیق در دروس حوزه نبوده است. اشکال کار از اینجا شروع می‌شود. روش تحقیق نبوده است و طلاب خودجوش در درس‌ها یک چیزهایی یادداشت کرده‌اند که نظم نداشته است. گاهی خود فرد نمی‌تواند چیزی را که نوشته است بخواند و بفهمد و استفاده کند. یادداشت‌برداری این نیست که حرف‌های استاد را تند به تند بنویسیم. من باید تمرکزی داشته باشم و آن عصاره کلام را یادداشت کنم یا باید دقت علمی داشته باشم که با مباحثه علمی مباحث را بنویسم. اینکه طلاب در درس‌ها تند تند می‌نویسند، تقریرنویسی نیست؛ یک نوع وقت تلف کردن است.

اگر طلبه‌ای می‌خواهد در حوزه در کار نویسندگی موفق شود باید در روش تحقیق کار کند، نه کار تشریفاتی. این روش‌های تحقیقاتی که در حوزه آمده اگر تشریفاتی نباشد، خوب است. استادی که روش تحقیق را یاد می‌دهد باید عملی یاد بدهد، نه تئوری.

طلبه روش تحقیق نداشته است. الان هم که می‌خواهد مدرک بگیرد، فقط می‌خواهد مدرک بگیرد. پایان‌نامه‌نویسی هنوز هم برای بعضی‌ها بعد از چندین سال بیگانه است و نمی‌توانند بنویسند. مثلاً طلبه می‌خواهد یک پایان‌نامه راجع به زندگانی حضرت علی بنویسد. می‌گوییم او باید یک آشنایی با روش داشته باشد که بداند موضوع نه آنقدر خاص باشد که بشود یک مقاله و نه آنقدر گسترده که بشود بحارالانوار. البته باید توجه داشت صرف اینکه یک مطالبی را به صورت کلی و تیتروار بگوییم، پژوهشگر تربیت نمی‌شود؛ باید کارگاه عملی باشد.

لذا اگر طلبه‌ای می‌خواهد در حوزه در کار نویسندگی موفق شود باید در روش تحقیق کار کند، نه کار تشریفاتی. این روش‌های تحقیقاتی که در حوزه آمده اگر تشریفاتی نباشد، خوب است. استادی که روش تحقیق را یاد می‌دهد باید عملی یاد بدهد، نه تئوری.

من با آقای دکتر ملکی از طرف همین حوزه در شاه عبدالعظیم یک دوره روش تحقیق رفتیم. الحق و الانصاف با همه کارگاه‌هایی که من در حوزه دیدم، قابل مقایسه نبود. استاد اصلاً قائل به کار تئوری نبود. یک توضیح پنج دقیقه‌ای پای تخته می‌داد. بعد گروه‌بندی می‌کرد و می‌نشست کنار ما و می‌گفت: چه کار کردید؟ مقدمات را کجا نوشتید؟ سؤال را کجا آوردید؟ کاملاً کارگاهی بود. نمی‌گفت که برای ساختن میز نیاز به تیشه و اره و میخ داریم، بلکه تیشه و میخ و اره را می‌گذاشت و می‌گفت میز را بساز!