شما اینجا هستید: رهنامه پژوهش » ش 33 و 34 » حجت الاسلام عموغلامی | یک طرح پیشنهادی برای گام‌های اجتهاد

این نوشتار بیان یک طرح پیشنهادی برای گام‌های اجتهاد است

تعریف روش اجتهاد

روش اجتهاد (تعریف اجمالی): مراحل گام به گام استفاده از منابع فقهی به کمک مبانی

روش اجتهاد (تعریف تفصیلی): ترتیب بین مجاری (مراحل) + استفاده از قاعده/ قواعد مناسب برای هر مجرا، برای استنباط از منابع فقهی به کمک مبانی

نکات راهنما:

  • مقصود از الگوریتم، ارائه ِروند قدم ‌به ‌قدم انجام یک کار اســـت‌ که از یک نقطه مشخص شروع می‌شـــود و به ‌صورت مرحله به مرحله، به ترتیب انجام می‌شود و در یک نقطه مشخص پایان می‌پذیرد.
  • در هر جایی از الگوریتم که یک قاعده فراخوان می‌شود، از ابزار «تحلیل قاعده» استفاده می‌شود. به عنوان نمونه جدول تحلیل «اصاله الحقیقه» در انتهای الگوریتم قابل مشاهده.
  • مواردی که میان دو قلاب [] قرار داده شده است، محورهایی است که در «ساختار مقایسه الگوریتم‌ها»[1] موجود نبوده است.
  • مواردی که در ابتدای آن دایره — قرار داده شده است، فهرست‌هایی بدون ترتیب خاص هستند.
  • آدرس مستندات متنی هر کدام از مراحل به صورت الگوی روبرو آمده است: (ج = جلسه؛ ص = صفحه؛ عبارت شروع مطلب)
  • ملاک بودن یک محور در روش استاد، استفاده حداقل یکبار از آن محور، در مطالب ایشان بوده است.
1/ مساله و موضوع‌شناسی
1. [ترسیم نقشه بحث]:

1. بیان نظام سوالات اصلی:

1. بررسی ابعاد مساله:

2. تعیین سوال مورد بحث از میان نظام سوالات:

2. [تنقیح عناصر مساله]:

1. احتمال‌پردازی در ناحیه مصداق مساله:

2. احتمال‌پردازی در ناحیه مفهوم مساله:

3. [بیان عبارت مساله]:

2/ گردآوری اطلاعات
1. [تفحص در منابع ثانویه (= اقوال فقهاء و وجوه متصوّر)]:

1. [بیان اقوال فقهای شیعه در مساله]

1. [از طریق مراجعه به منابع اصلی کلام فقها]:

2. بیان اقوال فقهای عامه:

3. [بیان وجوه متصور در مساله]

2. تفحص در منابع اولیه (اصلی)

1. تفحص در قرآن درباره موضوع:

2. تفحص در روایات درباره موضوع:

3. تفحص در معلومات عقلی درباره موضوع:

4. تفحص در منابع دیگر (اجماع، فطرت، …) درباره موضوع:

1. [تفحص در سیره‌ها (سیره متشرعه، سیره مسلمین، سنت قطعیه و …) درباره موضوع]:

5. تفحص در اصول عملی (موضوعی/حکمی) درباره موضوع

1. [آیا ادله اجتهادی در مورد موضوع وجود دارد؟]:

1. آری: وارد تفحص در اصول عملیه هم می‌شویم

2. خیر:

1. [اصول موضوعی]:

2. [اصول حکمی منهای استصحاب]:

3/ پردازش اطلاعات
1. [بیان مدعی و مقدمات استدلال/ فرضیه‌سازی]:

از طریق:

1. [تحلیل عقلی حکم فقها برای پیدا کردن دلیل آن فتوا]:

2. بررسی صدور اطلاعات (پالایش اطلاعات/اعتبارسنجی اطلاعات)

1. بررسی واسطه کتبی

1. انتقال‌دهنده به وسیله قالب کتبی

1. مولف

2. تاریخ تألیف

2. قالب کتبی

1. خصوصیات ظاهری و حسی

1. قطع و اندازه قالب کتبی

2. تعداد صفحات

3. نوع کاغذ

4. جواهر کاغذ

5. نوع تذهیب

6. خط

7. رسم الخط

8. خصوصیات صحافی

9. صحاف

10. عبارت شروع …

11. عبارت پایان …

2. خصوصیات معنوی

1. نسخه بردار (مستنسخ):

2. تاریخ استنساخ

3. بررسی میزان شهرت:

4. ربط با مذهب یا فرقه‌ای خاص

2. بررسی واسطه شفاهی (فراخوان الگوریتم رجالی)

3. بررسی مخبر (فراخوان الگوریتم رجالی)

4. بررسی نوع ربط مخبر با واقعه

1. وحی

2. حدیث قدسی

3. سنت نبی صلی الله

4. منابع دیگر علوم ائمه

5. خبر حسی ائمه

 

3. استخراج معانی (محمولات) از منابع معتبر

1. کشف معنای اطلاعات مستخرج از قرآن

1. یک واحد از اطلاعات قرآنی را بگیر و مراحل زیر را طی کن

1. مدلول تصوری[2]

1. معانی مدلول حروف مبانی + خط و رسم الخط

2. معانی مدلول ماده + خط و رسم الخط

ـ [فراخوان قاعده تبادر + اصل عدم نقل]:

ـ [اتفاق لغویون]: (ج 40؛ ص 2؛ بزرگان اهل لغت …)

3. معانی مدلول هیئت مفرد + خط و رسم الخط

4. معانی مدلول جمله و شبه جمله + خط و رسم الخط:

5. معانی مدلول سیاق و ساختار + رسم الخط

2. مدلول تصدیقی عام

1. معانی مدلول ماده + بُعد بلاغی

2. معانی مدلول هیئت مفرد + بُعد بلاغی

3. معانی مدلول جمله و شبه جمله + بُعد بلاغی:

4. معانی مدلول سیاق و ساختار + بُعد بلاغی

5. معانی مدلول قرائن عامه دیگر

6. معانی مدلول قرائن خاصه: موارد زیر را مرور و بررسی کن:

1. قرائن متصل

1. ویژگی‌های متکلم/ماتن

2. ویژگی‌های مخاطب:

3. ویژگی‌های پیام:

ـ [قرائن متصله عقلیه]

·                     [منفرداً]:

·                     [منضماً]:

ـ [قرائن متصله قرآنی]:

·                     [قرائن متصله مربوط به اصل تشریع آیات]:

·                     2. قرائن منفصل:

ـ [قرائن منفصله قرآنی]:

ـ [قرائن منفصله تاریخی]:

3. حکم قانونی (مدلول تصدیقی قانونی)

1. معانی مدلول ماده

2. معانی مدلول هیئت مفرد

3. معانی مدلول جمله و شبه جمله

4. معانی مدلول سیاق و ساختار

5. معانی مدلول قرائن عامه دیگر

6. معانی مدلول قرائن خاصه: موارد زیر را مرور و بررسی کن:

1. قرائن متصل

1. خصلت‌های متکلم/ماتن

2. خصلت‌های مخاطب

3. خصلت‌های پیام

2. قرائن منفصل

2. بین اطلاعاتی که معنای آنها در تمام لایه‌ها کشف شده، نسبت‌سنجی و اطلاعات را منسجم کن

 

2. کشف معنای اطلاعات مستخرج از روایات

1. یک واحد از اطلاعات روایی را بگیر و مراحل زیر را طی کن

1. مدلول تصوری

1. معانی مدلول حروف مبانی + خط و رسم الخط

2. معانی مدلول ماده + خط و رسم الخط

ـ [فراخوان قاعده تبادر + اصل عدم نقل]:

ـ [آیا لغویون اتفاق دارند؟]

1.                 بله

2.                 خیر: قولشان حجت نیست

ـ [انصراف]:

[بررسی انصراف از طریق تناسب حکم و موضوع]:

[تحصیل معنای لغت از طریق تطبیق آن در روایات]:

معانی مدلول هیئت مفرد + خط و رسم الخط

3.                 معانی مدلول جمله و شبه جمله + خط و رسم الخط

4.                 معانی مدلول سیاق و ساختار + رسم الخط

2. مدلول تصدیقی عام

1. معانی مدلول ماده + بُعد بلاغی

ـ [فراخوان قاعده اصاله الحقیقه]:

2. معانی مدلول هیئت مفرد + بُعد بلاغی

3. معانی مدلول جمله و شبه جمله + بُعد بلاغی: [بررسی اطلاق ادله]:

4. معانی مدلول سیاق و ساختار + بُعد بلاغی

5. معانی مدلول قرائن عامه دیگر

ـ [مفاهیم]:

ـ [دلالت سیاقیه]:

ـ دلالت اقتضاء:

ـ [عمل مشهور موجب جبران ضعف دلالت می‌شود]:

ـ [قرینیت فهم اصحاب]:

ـ [لزوم استهجانات عرفی (اگر اخذ اطلاق موجب تخصیص اکثر شود، در این صورت نمی‌توان به اطلاق نمود)]:

6. معانی مدلول قرائن خاصه

1. قرائن متصل

1. ویژگی‌های متکلم/ماتن

2. ویژگی‌های مخاطب

3. ویژگی‌های پیام

ـ [قرائن متصله عقلیه]:

ـ [قرینیت سیره واضحه اهل بیت]:

ـ [قرائن متصل روایی]:

ـ [قرائن متصل لبی]:

2. قرائن منفصل

ـ [استفاده از قرائن تاریخی]:

ـ [سیره قطعیه]:

ـ [ضرورت فقه]:

ـ [قرائن منفصل روایی]:

1. قرینیت روایاتی که کاملا مربوط به محتوای روایت مورد بحث می‌باشد

1. قرینه منفصله اجمال دارد:

1/ اجمال بین اقل و اکثر: در بیش از قدر متیقن به عموم عام تمسک می‌شود.

2/ اجمال بین متباینین

2. قرینه منفصله اجمال ندارد.

2. [قرینیت روایاتی که دارای محتوای نزدیکی با روایت مورد بحث هستند هر چند محتوای آنها کاملا مثل یکدیگر نیست می‌تواند به عنوان مویدی در ظهور باشد]:

3. حکم قانونی (مدلول تصدیقی قانونی)

1. معانی مدلول ماده

2. معانی مدلول هیئت مفرد

3. معانی مدلول جمله و شبه جمله

4. معانی مدلول سیاق و ساختار

5. معانی مدلول قرائن عامه دیگر

6. معانی مدلول قرائن خاصه

1. قرائن متصل

1. خصلت‌های متکلم/ماتن

2. خصلت‌های مخاطب

3. خصلت‌های پیام (مانند جهت صدور، منابع ثانویه مانند سیره متشرعه، …)

ـ [استفاده از ملازمات عرفیه قطعیه]:

ـ [استخراج شرایط حکم از تحلیل موضوع]:

ـ [استفاده حکم به قرینه تالی فاسد داشتن یک مطلب]:

2. قرائن منفصل

2. [بررسی موارد روایات مشابه/ قریب المعنا یا قریب المضمون]:

1. اگر دو نقل با مضمون واحد داشتیم؛ از طرق زیر قابل علاج نیست:

ـ [یک ناقل ضابط و دیگری اضبط باشد[3]]:

3. [بررسی مؤیدات]:

ـ [تمسک به واضحات فقهی]:

4. بین اطلاعاتی که معنای آنها در تمام لایه‌ها کشف شده، نسبت‌سنجی و اطلاعات را منسجم کن

 

3. کشف اطلاعات مستخرج از عقل

1. [بدون ارشاد آیات و روایات]

2. [به ارشاد آیات و روایات]:

 

4. اطلاعات مستخرج از منابع دیگر (اجماع، فطرت، …)

1. [اثبات سیره از طریق سه منبع ذیل]:

1. منابع تاریخ

2. منابع روایی

3. منابع اخبار فقها

2. [پردازش اجماعات]

1. [بررسی منقول یا محصل بودن اجماع]

1. محصل است

2. منقول است:

2. [بررسی مخالف داشتن اجماع]:

3. [بررسی مدرک داشتن اجماع]:

1. اجماع محتمل المدرک است: بنابر مسلک معروف حجت نیست.

2. مسلم المدرک است:

آیا اقوال در یک دلیل متمرکز است؟

1.                 آری: با حساب احتمالات موجب اطمینان به اکتشاف رای معصوم می‌شود.

2.                 خیر: اجماع مدرکی است و حجت نیست.

4. [بررسی اکتفا به قدر متیقن بخاطر لبی بودن اجماع]:

 

5. [پردازش اصول عملیه]

1. [اگر اصل عملی استصحاب است]

1. اگر استصحاب اعتبار شرعی است

1. اگر استصحاب حکمی است: استصحاب جاری نمی‌شود

2. اگر استصحاب مفهومی است:

1. شک در مفهوم عرفی و لغوی است:

1. [بررسی مثبت نبودن]

2. [بررسی سببی یا مسببی بودن اصول عملیه]:

3. [بررسی فایده اصل عملی]

2. شک در ناحیه ضیق یا وسعت مفهومی است که شارع اعتبار کرده است: در این صورت تعارض میان استصحاب عدم جعل با استصحاب بقاء مجعول صورت می‌گیرد.

1. [بررسی مثبت نبودن]

2. [بررسی سببی یا مسببی بودن اصول عملیه]:

3. [بررسی فایده اصل عملی]

3. اگر استصحاب موضوعی (مصداقی) است.

1. [بررسی مثبت نبودن]

2. [بررسی سببی یا مسببی بودن اصول عملیه]:

3. [بررسی فایده اصل عملی]

 

6. علاج تعارض میان تمام اطلاعات (بررسی انسجام بیرونی/ انسجام قانونی)

1. رفع تعارض آیه با ادله دیگر

1. [رفع تعارض میان آیه، و آیات و روایات دیگر]:

1. [رفع تعارض میان آیه و روایات]:

2. [رفع تعارض میان آیه با دو طائفه روایات متعارض]:

2. [رفع تعارض میان آیه و سیره قطعیه اهل بیت علیهم السلام]:

3. [رفع تعارض میان آیه و اجماع]:

4. [رفع تعارض میان آیه و دلیل غیر مستقل عقلی]:

5. [رفع تعارض میان آیه و دلیل مستقل عقلی (دلیلی که واضح نباشد)]:

 

2. رفع تعارض روایت با ادله دیگر

1. [رفع تعارض میان روایت با اجماع]

2. [رفع تعارض میان روایت و اعراض مشهور]:

3. [رفع تعارض میان یک روایت با روایات دیگر]

1. [جمع دلالی]:

1. از باب مثال بودن مولفه‌های دو دسته روایت

2. توجه به قرائن قطعی در مقام جمع؛ مانند اجماع و ضرورت، …

3. از طریق تفکیک دو لایه ظاهری و باطنی

4. از طریق توجه به محصور نبودن مولفه‌هایی که در هر یک از روایات آمده است

2. [عرضه بر کتاب]:

1. اگر هر دو با کتاب موافقت دارند: تساقط

2. اگر یکی با کتاب موافقت ندارد: کنار گذاشته می‌شود

3. [خذ بما اشتهر بین اصحابک + خذ بالمجمع علیه بین الاصحاب]:

4. [طرد یکی]:

1. [تعارض با سنت قطعیه به تواتر اجمالی]:

7. [انضمام مجموعه‌ای از ادله که هر یک به تنهایی از حجیت برخوردار نیست]:

8. [بررسی انسجام حکم مستنبَط با منظومه‌ی احکام شریعت]:

9. علاج تزاحم در مقام عمل (تعیین نسبت حکم و مصداق/ انسجام عملی)

 

تحلیل قاعده «اصاله الحقیقه»

محورها قاعده اصاله الحقیقه
عنوان/ عناوین قاعده اصاله الحقیقه
متن قاعده عند الشک فی معنی المراد، بین الحقیقه و المجاز، الاصل الفظی العقلائی یکون المراد مطابقا للمعنی الحقیقی
موضوع قاعده المراد من الفظ الدال علی معنی مردد بین الحقیقه و المجاز
محمول قاعده یکون معنی الحقیقی للاصل
قیود موضوع و محمول و نسبت لفظی که در مقام استعمال است (یعنی دلالت ارادی)
به چه مسأله‌ای پاسخ می‌دهد؟ معنای محتمل بین دو معنای حقیقی و مجازی، مراد کدام است؟
مبادی قاعده وجود معنای مجازی
دلیل اعتبار قاعده حجیت ظهور، حجیت قواعد پایه زبانی عقلاء
دامنه کاربرد قاعده

(تیپ‌شناسی قاعده: فرابخشی، نگرش‌ساز، قانون‌ساز، فرهنگ‌ساز)

فرابخشی
نحوه استفاده

(شرایط صحت و کارآمدی استفاده از قاعده)

در موارد وجود قرینه یا موجود محتمل القرینیه، استفاده نمی‌شود
ورودی قاعده = مجرای قاعده لفظ دارای معنای حقیقی و مجازی
خروجی قاعده معنای مراد = معنای حقیقی
قواعد مرتبط + توصیف کیفیت رابطه اصاله الظهور
منبع قاعده عقلاء

 

[1]. مقصود ساختاری است که برای مطالعه تطبیقی الگوریتم‌های اجتهاد، طراحی شده است.

[2]. در مواردی که مقابل مراحل «بررسی مدلول تصوری» یا «بررسی مدلول تصوری عام» مصداق خاصی ذکر نشده، اما در مراحل متاخر آن به مصادیقی اشاره شده باشد؛ متوجه می‌شویم مراحل متقدم نیز اجمالاً ـ براساس قواعد عربیت و علم اصول ـ طی شده است. هر چند ما به طور مشخص، مصداقی بارزی را نیافته باشیم.

[3]. هر چند این قاعده برای رفع تعارض، بنابر مسکل کفایت هر نوع مرجحی، ظاهراً قابل استفاده است.

پاسخ دهید: