اشاره: برنامه درايه النور در نسخه اخير خود شاهد تغييراتي بوده كه مهمترين آنها افزوده شدن توضيح الاسناد براي تبيين برخي سندهاي مشكل و پيچيده اسـت. اين توضيحات را با كليك كردن بر روي عبارت توضيح الاسـناد كـه در پايـان عبارت سند برخي احاديث درج شده، مي‌توان ديد. نكته مهم ديگري كه در نسخه اخير برنامه به چشم مي‌خورد، ارتباط خـوبي است كه ميان قسمت‌هاي مختلف برنامه ايجاد شـده اسـت.

درس درایه و رجال نياز به دو نوع كلاس دارد؛ كـلاس نظـري و كـلاس عملـي. در كلاس عملي بسيار مناسب است كه استاد و شاگردان همگي رايانـه در اختيـار داشته و شاگردان كاملاً شاهد شيوه عمل استاد و چگونگي حل تمـرين توسـط او باشند. آمـوزش‌هـاي كاربردي تا با نمونه‌ها و تمرين‌هاي سهل و صعب همراه نشود و طلبه قواعد را در كاربردها نياموزد، چندان بار و بهره‌اي نخواهد داشت و تا در متن درس‌ها و در پايان هر درس اين شيوه‌ها به كار گرفته نشود، مهارت كـار رجـالي در طلبـه حاصل نمي‌شود. در رجال باید تلاش بر آن باشد كـه آمـوزش‌هـاي رجـالي بـه‌گونـه‌اي كاربردي در سه بخش تشخيص سند، تنقيح سند و شناخت راويان ارائه شـود. برای طی این مراحل آشنایی با نرم‌افزارهای رجالی و استفاده از آنها در کاربردی کردن قواعد و آموختن دقیق رجال بسیار موثر است. در اين نوشتار قدري با مجموعه نـرم‌افـزار درايـةالنـور آشنا مي‌شويد كه نخستين نرم‌افزار تخصصي رجال شيعه است. پس از نصب برنامه هنگامي كه آن را فعال مي‌كنيد در برابر شما صـفحه‌اي زيبا ظاهر مي‌شود. در اين صفحه سه عنوان قابل مشاهده است: كتب هشت‌گانه رجالي، اسناد و معجم رجال الحديث. اين سه عنوان نـشان‌دهنـده سـه بخـش مستقل برنامه است: 1.كتب هشت‌گانه رجالي، در اين بخش متن منـابع هـشت‌گانـه رجـال و امكانات تحقيقي مختلف در آنها در اختيار قرار مي‌گيرد. 2. اسناد، در اين قسمت متن كتب اربعه همراه با بازسازي اسانيد و امكـان جستوجو و پژوهش در اسناد و راويان را مشاهده مي‌كنيد.3. معجم رجال‌الحديث، كتاب بزرگ معجم رجال همراه با راهنماي آن به ضميمه امكانات مختلف پژوهشي در اختيار شما قرار دارد. اگر موشواره را بر روي صفحه به حركت درآوريد، مي‌بينيد كه بـا رسـيدن موشواره به اين سه عنوان، عنوان روشـن‌تـر شـده و شـكل موشـواره بـر روي صفحه رايانه نيز تغيير مي‌كند. در اين حالـت بـا فـشار دادن موشـواره (كليـك چپ) مي‌توانيد به صفحات داخلي اين سه بخش وارد شويد. در صفحه اصلي ذيل عنوان دربـاره دراية‌النور اطلاعات خوبي از مجموعه برنامه بـه دسـت آوريد و نتايج دو تحقيق عميق در مورد دو كتاب كافي و فقيه را مشاهده كنيد‌. برنامه درايةالنور در نسخه اخير خود شاهد تغييراتي بوده كه مهمترين آنها افزوده شدن توضيح الاسناد براي تبيين برخي سندهاي مشكل و پيچيده اسـت. اين توضيحات را با كليك كردن بر روي عبارت توضيح الاسـناد كـه در پايـان عبارت سند برخي احاديث درج شده، مي‌توان ديد. نكته مهم ديگري كه در نسخه اخير برنامه به چشم مي‌خورد، ارتباط خـوبي است كه ميان قسمت‌هاي مختلف برنامه ايجاد شـده اسـت. بـا انجـام راسـت كليك بر روي متون و اسناد شما از گزينـه‌هـاي متنـوعي بـراي كـار پژوهـشي برخوردار مي‌شويد. برای آشنایی با اسناد كتب اربعه و وسائل الشيعه و بازسازي‌ها و تحقيقات انجام شده در صفحه اصلي بر گزينـه «اسـناد» كليـك كنيـد. در صفحه جديد بر گوشه پايين در سمت راست بر عنوان «سند» كليك كنيـد، صفحه‌اي كه مي‌بينيد (اسناد/ سند) مشتمل بر دو نيم‌صفحه است. در يك نـيم‌صفحه نام راويان به يك رنگ و تعبير «عن» به رنگي ديگـر اسـت. ايـن اسـناد بازسازي شده هستند. در نيم‌صفحه ديگر اسناد اصلي را تماماً به يـك رنـگ مي‌بينيد. ميان دو نيم‌صفحه مقايسه كنيد. سند [1] پس از بازسازي به دو سـند [1/1] و [2/1] تبديل شده ولي سندهاي [4] ،[3] ،[2] پس از بازسازي متعـدد نشده‌اند. در اين بازسازي تعليق و تحويل ضميرها همگي از بين رفتـه و اسـناد به صورت يك‌دست و كاملاً روشن در اختيار قرار گرفته‌اند. اگر موشواره را بـر روي اين اسناد حركت دهيد، مشاهده مي‌كنيد كه با قرار گرفتن بر روي نام هر راوي، مشخصات كامل‌تر و وثاقت يا بي‌ا‌عتباري و همچنـين مـذهب آن راوي در درون كادري ارائه مي‌شود. هر سندي كـه در بخـش اسـناد بازسـازي شـده درون مستطيل روشن‌تري قرار گرفته. بازای آن در بخش اسناد اصـلي نيـز سـند اصلي نيز در درون مستطيل روشن‌تري قرار دارد. در بالاي دو نيم‌صـفحه نـام كتب اربعه و وسائل‌الشيعه را همراه با تصوير يك كتاب مي‌بينيد. اگر مكان‌نمـا را بر روي نام‌ها و تصاوير برده و بر آنها كليك كنيد، اسناد بازسازي شده هر‌يك از آنها در برابر شما ظاهر مي‌شـوند. در كنـار ايـن قسمت امكان انتخاب «جلـد» و «صـفحه» قـرار داده شـده كـه بـا كمـك آنهـا مي‌توانيد به مجلدات و صفحات مختلف دسترسي پيدا كنيد. حال اگر در نوار بالاي صفحه بر روي عنوان «اصل كتاب» كليك كنيد جاي دو نيمه صفحه با يكديگر تعويض مي‌شود. حال مي‌توانيد بازای هر سند اصـلي در نيم‌صفحه بالا، بازسازي شده آن را در نيم‌صفحه پايين مشاهده كنيد. در پايين صفحه، ارزيابي برنامه از ميزان اعتبار سند را مي‌بينيد. در كنـار آن وضعيت سند را از حيث اتصال مشاهده مي‌كنيد. پايين‌تر از اين دو، نوع سـند تعيين شده است. اگر نظر شما در خصوص اين سـند بـا نظـر برنامـه مخـالف است مي‌توانيد با انتخاب گزينه ارزيابي شخصي نظـرات خـود را نيـز ثبـت و ضبط كنيد. برنامه درايه در نسخه جديد خود اهميـت بيـشتري بـراي بخـش ارزيـابي شخصي قایل شده و امكانات تازهاي را براي مديريت نظرات شخـصي فـراهم كرده است. اين امكانات را با كليك بر روي عنوان ارزيابي شخصي مـي‌توانيـد مشاهده كنيد.

برنامه درايه النور در نسخه اخير خود شاهد تغييراتي بوده كه مهمترين آنها افزوده شدن توضيح الاسناد براي تبيين برخي سندهاي مشكل و پيچيده اسـت.

اكنون به تكميل بحث از صفحه اسناد/ سند مي‌پردازيم. اين صـفحه را بـاز كنيد. اگر چند صفحه از اسناد بازسازي شده را مرور كنيد. متوجه خواهيد شـد كه اين اسناد حاوي توضيحات و علائم رمزي هـستند. مـثلاً اسـناد تحـويلي و تعليقي و يا حاوي ضمير در ميان كروشه مشخص شده‌اند، مثلاً [تحويل] يعني در اصل اين سند تحويل رخ داده است. همچنين علامت «م» اشاره به نام كليني (محمد بن يعقوب) است كه از ابتداي اكثر اسناد كافي حذف شده و همچنـين علامت «» از وقوع اشتباهي در متن يا در سند اصلي حكايت دارد. اگر بر روي اين علامت كليك كنيد توضيح لازم را مشاهده خواهيد كرد. هنگام مـرور دادن مكان‌نما بر روي اسناد برخي اشتباهات ديگر را مشاهده مي‌كنيد، مثلاً در همان اولين سند كافي اشتباهي رخ داده كه با مرور بر آن اين اشتباه توضيح داده مي‌شود. اگر در اسناد بازسازي ‌شده بر روي نام يك راوي كليك كنيد رنـگ نـام او تغيير مي‌كند و در اين وضعيت اگر بر عنوان «پژوهش» در پايين صفحه كليـك كنيد، برنامه از صفحه اسناد/ سند خارج شده و به صفحه اسناد/ راوي وارد مي‌شود و شما نام راوي خود و اطلاعات بسياري در مورد او را در اين صفحه مي‌يابيد. حال دوباره به نوار فوقاني صفحه توجـه كنيـد. در كنـار تعبيـر «تطبيـق بـا الفبايي» دو گزينه «اصلي» و «الفبايي» قرار گرفته‌اند. بر گزينه الفبايي كليك كنيد. اكنون در نيمه صفحه فوقاني اسناد به ترتيـب حـروف الفبـاء مرتـب شده‌اند. اگر به نام راويان اول سندها توجه كنيد، مشاهده مي‌كنيد كـه ابـن ابـي عمير، ابن ابي نصر، ابن ابي يعفور و ابن المغيرة به ترتيب پـشت سـر يكـديگر قرار گرفته‌اند. در روايات ابن ابي عمير نيز نام راويان بعدي حسين بـن بـشير، هشام بن سالم و يحيي بن عمران در پي هم آمده‌اند. اگر ترتيب اسناد شما الفبايي است با فشردن (كليك) بر عنوان «تطبيـق بر اصلي» جاي سند فعال شما (سند داخل در مـستطيل روشـن‌تـر) در ترتيـب اصلي كتاب نشان داده مي‌شود و اگر ترتيب شما همان ترتيب اصلي اسـت بـا كليك بر اين عنوان جاي سند شما در ترتيب الفبايي مشخص مي‌شود.

از صفحه اسناد/ سند گزينه «آمار» نياز به توضيح بيشتري دارد كه در اين درس ابتدا به آن مي‌پردازيم. اگر بر عنوان «آمار» در پايين صفحه كليك كنيد در برابر شما صفحه كوچك «آمار» ظاهر مي‌شود. در اين صفحه آمار انواع سند، اعم از تعليق و تحويل و…، اشكال اتصال سند و ارزيابي‌هاي اسناد را مشاهده مي‌كنيد. مي‌توانيد با كليك كردن بر مربعـي; كـه در كنـار نـام كتـب اربعـه و وسائل الشيعه قرار دارد آمار برخي كتب را حذف و مـثلاً آمارهـا را صـرفاً در كتاب كافي ببينيد. بـراي ايـن كـار كـافي اسـت گزينـه «شخـصي» را انتخاب كنيد. مزيت بزرگ بخش «آمار» اين است كه به شما ايـن امكـان را مـي‌دهـد تـا همه اسناد همسان از حيث ارزيابي يا نحوه اتصال و يا نوع سند را در كنار يكديگر مشاهده كنيد. مثلاً همه اسناد معلق كافي را و يا تمامي روايات مرفوع من لايحضر الفقيه را. اين فهرست در بررسي شيوه‌هاي كار صاحبان كتب اربعه كمك بسياري مي‌كنـد. بـا كليـك كـردن بـر هـر سـند بازسازي‌شده در نيم‌صفحه بالا، اصل سند در نـيم‌صـفحه پـايين بـا رنـگ متفاوتي مشخص مي‌شود. براي ديدن متن روايت همراه با سند آن مي‌توانيد بر عنوان «متن» در صفحه «فهرست اسناد» كليك كنيد. اکنون بحث از صفحه اسناد / راوي را آغاز كرده و با ويژگي‌هاي كلي ايـن صفحه آشنا مي‌شويم. بـراي ورود بـه ايـن صـفحه مـي‌توانيـد در هـر‌يـك از صفحات بخش اسناد با كليك كردن بر عنوان «راوي»، در پايين صفحه، به ايـن صفحه منتقل شويد. همچنين اگر بر نـام يـك راوي در اسـناد بازسـازي شـده كليك كرده و سپس در پايين صفحه اسناد/ سند بـر عنـوان «پـژوهش» كليـك كنيد، به صفحه اسـناد/ راوي منتقـل مـي‌شـويد. البتـه در شـيوه دوم نـام راوي انتخاب شده در فهرست «عنوان معيار» رنگ متفاوتي مي‌يابـد و در خـط ورود نيز اين نام خود به خود ثبت مي‌شود. حال در اين صفحه با دو نيم‌صفحه كه در كنار هم قرار گرفته و هـر‌يك مشتمل بر دو پنجره هستند مواجه مي‌شـويد، در بـالاي نـيم‌صـفحه سـمت راست نام و نماد كتب اربعه و وسائل الشيعه قرار دارد كه مي‌توانيم با كليك بر روي آنها و باز و بسته كردن‌شان، محدوده بررسي را گسترده يا محدود كنيم. در همان نيم‌صفحه دو پنجره مشاهده مي‌شود كه در كنارشان «عنوان معيـار» و «عنوان اصلي» نگاشته شده است. هر راوي به جهت تنوع در تعبير و تلخـيص اسماء و القاب ممكن است داراي چندين عنوان مختلف در روايات شده باشد اين عناوين مختلف و به كار گرفته در روايات، عنوان اصلي محسوب و از ميـان اين عناوين يك عنواني كه رسا و كثيرالاستعمال باشد به‌عنـوان معيـار ملقـب مي‌گردد. هر عنواني كه در پنجره فوقاني در مستطيل قهوه‌اي قرار بگيرد به ازای آن يك يا چند عنوان اصلي در پنجره پايين ظاهر مي‌شود. همه اين عناوين از روايات اخذ شده و همگي از اين راوي خاص حكايت دارند. در نيم‌صفحه سمت چپ هفت دسـته اطلاعـات در مـورد راوي فعـال در سمت راست ارائه مي‌شود: توصيف يا شناسنامه راوي و وضـعيت او در كتـب رجـالي، اسـاتيد او (روي عـن) و شـاگردانش (روي عنـه)، طبقـه يـا تعـداد واسطه‌هاي او در نقل از معصومين(ع)، ترجمه يا شرح‌حال و سندهايي كـه او در آنها واقع شده، شش نوع اطلاعاتي است كه در اختيار قـرار گرفتـه‌انـد. در آخرين قسمت امكان جستجوهاي تركيبي نام راويان در ميان اسناد هـست كـه به تفصيل از آن گفتگو خواهيم كرد.

اگر در پنجره فوقاني عنوان آدم ابوالحسين اللؤلؤي فعال باشد در پنجـره پايين نام آدم بن المتوكل ظاهر مي‌شود كه عنوان معيار آدم ابوالحسين اللؤلـؤي است. در كنار نام آدم بن المتوكل عدد 7 نوشته شده كه نشان‌دهنـده تعـداد دفعاتي است كه اين عنوان در روايات به شكل‌هاي مختلف آمده است. اگر بـر «عنوان معيار» كليك كرده و در خط ورود اين نام را بنويسيد، در پنجـره پـايين سه نام را مشاهده مي‌كنيد كه آدم بن المتوكل تحت اين نام‌ها در روايـات وارد شده است. در كنار برخي عناوين علائمي ديده مي‌شود؛ z وجـود ابهـام در عنـوان را گوشزد مي‌كند.  عنوان مشتركي را نشان مي‌دهد كه مصاديق معين و يا مـردد آن شناخته نشده است. نشان‌دهنده وقوع تصحيف در عنوان و ~ به معنـاي مشترك بودن نام ميان چند راوي است. } در كنار برخي عنوان‌هاي معيار قرار دارد و حكايـت از تـرجيح غيـر‌قطعـي ايـن عنـوان راوي بـر سـاير عنـاوين او مي‌كند. در نيم‌صفحه سمت چپ براي شما هفت گزينه، در حاشيه سمت راسـت، قرار داده شده است با كليك كردن بر روي هر يك از آنهـا نـيم‌صـفحه تغييـر مي‌كند. بر گزينه اول «توصيف» كليك كنيد. نيم‌صفحه به سـه قـسمت تقـسيم مي‌شود. در قـسمت فوقـاني اسـم، ارزش‌گـذاري رجـالي راوي، طبقـه او و لقب‌ها و كنيه‌هاي او را مشاهده مي‌كنيد. در قسمت پايين نيم‌صفحه توصـيف راوي در كتـب رجـالي و آدرس هـر‌يك از توصيفات را مشاهده مي‌كنيد. بـراي ديـدن مـتن كتـب رجـالي در ايـن خصوص بر عنوان «متن» كليك كنيد. از گزينه‌هاي هفت‌گانه حاشيه سمت راست، «روي عن» را انتخاب كنيد. در برابر شما فهرست اساتيد راوي و تعداد و درصد نقل‌هاي او از هـر‌يـك از اساتيد قرار مي‌گيرد. با كليك كردن بر نام هر‌يك از اساتيد مي‌توانيد سند نقـل راوي از آن استاد را در پنجره پايين مشاهده كنيد. در گوشه پنجره پـايين بـه دو گزينه كوچك «سـند» و «نمـودار» توجـه كنيـد. بـا انتخـاب گزينـه «سـند» مي‌توانيد سند فعال در پنجـره را در مـتن كتـاب اصـلي مـشاهده نماييـد و بـا انتخاب گزينه «نمودار» ميزان نقـل از هـر‌يـك از اسـاتيد را در قالـب اشـكال هندسي مي‌بينيد. در نوار بالاي نـيم‌صـفحه شـش گزينـه «مـشخص»، «مـردد»، «مـشترك»، «مصحف»، «مجهول» و «مبهم» را مي‌توان ديد كه همگي انتخاب شـده‌انـد. هـر‌يك از انتخاب‌ها اگر منتفي شوند اسـاتيد و روايـات داراي ايـن ويژگـي از دو پنجره اين نيم‌صفحه حذف مي‌شوند. امتحان كنيد. حال از گزينه‌هاي هفت‌گانه حاشيه سمت راست «روي عنـه» را انتخـاب كنيد. اكنون در برابر شما شاگردان راوي قرار دارند. تمامي آنچه در قسمت قبل گفته شد در اينجا نيز صادق است.

اگر بر گزينه «طبقه» در حاشيه نيم‌صفحه سمت چپ كليـك كنيـد، در پنجره فوقاني نام بعضي از معصومين(ع) را مشاهده مي‌كنيد كـه راوي شـما از ايشان روايت كرده است. در ايـن پنجـره جـدولي قـرار دارد كـه در آن تعـداد واسطه‌هاي راوي در نقل از هر‌يك از معصومين و همچنين تعداد نقـل از هـر‌يك از ايشان و درصد اين نقل‌ها نسبت به كل روايات راوي مشخص شده‌انـد. اين اطلاعات به ما امكان مي‌دهد كه تعداد تقريبي واسطه‌هاي راوي تا هر‌يـك از معصومين يا به اصـطلاح طبقـه راوي را تـشخيص دهـيم. در پنجـره پـايين مي‌توان سند روايات فرد از هر‌يك از معصومين را مشاهده كرد و مي‌تـوان بـا فشردن گزينه «سند»، سند مزبور را در كنـار سـاير اسـناد كتـاب ديـد. گزينـه «نمودار» هم امكان مشاهده درصد و تعداد نقل از هر‌يك از معصومين را در اشكال هندسي فراهم مي‌كند. حال بر گزينه «ترجمه» كليك كنيد. با نيم‌صفحه تازه‌اي مواجـه خواهيـد شد كه در نوار بالايي آن نام و نماد هـشت كتـاب اصـلي قـرار دارد. در درون صفحه مجموعه اطلاعاتي را مشاهده مي‌كنيد كه در مورد راوي شما در كتب هشت‌گانه آمده است. گزينه «متن» در پـايين نـيم‌صـفحه شـما را بـه مـتن ايـن كتاب‌ها منتقل مي‌كند. با كليك كردن بر هر نماد پررنگ، نماد مزبـور به صورت كتـاب بـاز شـده درآمـده و محتـواي آن در خـصوص راوي شـما ارائه مي‌شود. گزينه «سند» را انتخاب كنيد. در برابر شما اسنادي ظاهر مي‌شود كه ايـن راوي در آنها قرار دارد. اگر بر هر‌يك از عناوين جدول «عنوان اصلي» كليك كنيد سند رواياتي را خواهيد ديد كه اين عنوان خاص از عناوين راوي در آنها وارد شده است. در پايين نـيم‌صـفحه بـا گزينـه جديـد «الفبـايي» برخـورد مي‌كنيد. كليك بر روي اين گزينه، مجموعه اسـناد روايـات راوي شـما را بـه صورت الفبايي مرتب مي‌كند. با اين شيوه امكـان ايـن را خواهيـد داشـت كـه قطعه‌های متكرري را بيابيد كه اين راوي در آنها قرار داشته است. اين قطعه‌هـا در تنقيح اسناد بسيار راه‌گشا هستند.

«تركيب» امكان جستجوهاي پيچيده‌تر در اسـناد را فراهم مي‌كند. اكنون فرض كنيد مشغول بررسي اسنادي هستيد كه به نحوي در ارتباط با ابراهيم بن هاشم و زرارة بن اعين هستند. براي شروع بـه خـط ورود فهرست عنوان‌هاي معيار رفته و نام ابراهيم بن هاشم را بنويسيد. سپس در نـيم‌صفحه سمت چپ بر گزينه «اضافه» كليك كنيد. همين كار را بـراي زرارة بن اعين نيز تكرار نماييد. در برابر شما در پنجره بالا عنوان معيار اين دو راوي مشاهده مي‌شود كـه به هر‌يك كدي اختصاص داده شده است؛ به ابراهيم بـن هاشـم كـد «أ» و بـه زرارة بن اعين كد «ب». اكنون مي‌خواهيم با علائمي آشنا شويم كه بر فراز خط ورود نيم‌صفحه سمت چپ قرار گرفته‌اند. علائمي كه بالاي نيم‌صفحه چپ و بر فراز خـط ورود مـشاهده مـي‌كنيـد عملگرهاي جستجو نام دارند و هر‌يك امكان تازه‌اي براي جستجو در اسناد به شما مي‌دهند.: ] [  اگر اين عملگر را ميان كد نام دو راوي در خط ورود قرار دهيد، برنامـه براي شما تعداد واسطه‌هاي ميان آن دو را در اسناد مختلف مشخص مي‌كند.

:&اين عملگر به معناي تركيب عطفي است و وقوع آن ميان كـد نـام راويـان اسنادي را به دست مي‌دهد كه نام همه آنها در آن واقع شده است. :¦ براي يافتن اسنادي كه مشتمل بر حداقل يكي از چند راوي مورد نظر شـما است اين عملگر را ميان كد نام آنها قرار دهيد. :! قرار گرفتن اين عملگر در پشت كد نام راوي به معناي اين است كه اسنادي را مي‌خواهيم كه نام اين راوي در آنها نباشد. :# آوردن اين عملگر قبل از كد نام راوي به اين معناست كه شما مايل هـستيد اسنادي را ببينيد كه نام اين راوي در صدر سند باشد. :^ هنگامي كه ميان كد نام دو راوي اين علامت را قرار دهيد سـند روايـاتي را مي‌بينيد كه در آنها صرفا يكي از اين دو واقع شده‌اند. :() استفاده از پرانتز در خط ورود موجب مي‌شـود كـه ابتـدا عملگرهـا داخـل پرانتز مورد توجه قرار گرفته و سپس عملگرهـاي ديگـر مـورد نظـر واقـع شوند. به تعبير ديگر عملگرهـاي داخـل پرانتـز بـر عملگرهـاي خـارج آن اولويت دارند. …: اين علامت ميان كلمات يك عبارت به هـم پيوسـته قـرار گرفتـه و امكـان جستجوي مجموعه عبارت را فراهم مي‌كند. البته ما در اين قسمت با كد نام راويان سر و كار داريم و نه عبارت‌ها و اسامي، از اين رو ايـن عملگـر در بخش «تركيب» كارايي ندارد‌. اگر دو راوي ديگر به نام‌هاي علي بن ابراهيم بن هاشم و زرعة بن محمد الحضرمي را نيز به دو راوي قبلي افزوده و به ترتيب كدهاي «ج» و «د» به آنها اختصاص يابد مي‌توانيم به تركيب‌هاي مفصل‌تر و پيچيده‌اي برسيم. آخرين سربرگ در نسخه اخيـر برنامـه درايـه بـا عنـوان ارتبـاط مـشخص گرديده است. با انتخاب ايـن سـربرگ نـيم‌صـفحه تـازه‌اي را در برابـر خـود مي‌بينيد كه رابطه روايي ميان دو راوي را بررسي كنيد. اگر در نيم‌صفحه قبلـي عنوان معيار يا عنوان اصلي دو راوي را انتخاب كرده و با گزينه اضافه آن را به نيم‌صفحه جديد منتقل كنيد مي‌توانيد با كليك بر دگمه شروع ارتباط ميـان آن دو راوي را ببينيد. اگر نقل دو راوي از يكديگر بدون واسطه يا با واسطه افراد مشخصي باشد، برنامه آن را به شما اعلام مي‌كند و تعداد هر‌يـك از ايـن اشـكال نقـل را نيـز گوشزد كرده و در پايين نيم‌صفحه جديد متن اسناد را نيـز در اختيارتـان قـرار مي‌دهد. اين ويژگي تازه برنامه درايـه ايـن امكـان را فـراهم مـي‌كنـد تـا بتـوان بـه ارتباطات سندي ميان روات و يا سلسله نقل ايشان دست يافت و بـا تكيـه بـر تكرارهاي موجود در اين اسناد به برخي ابهامات و اشتباهات در اسناد پايان داد و راهي براي تمييز مشتركات و توحيد مختلفات يافت. از اين دو موضوع بـه تفصيل سخن خواهيم گفت.

اگر نظر شما در خصوص اين سـند بـا نظـر برنامـه مخـالف است مي‌توانيد با انتخاب گزينه ارزيابي شخصي نظـرات خـود را نيـز ثبـت و ضبط كنيد. برنامه درايه در نسخه جديد خود اهميـت بيـشتري بـراي بخـش ارزيـابي شخصي قایل شده و امكانات تازهاي را براي مديريت نظرات شخـصي فـراهم كرده است. اين امكانات را با كليك بر روي عنوان ارزيابي شخصي مـي‌توانيـد مشاهده كنيد.

اکنون به بحث جستجو مي‌پردازيم، بحثي كه در قسمت‌هـاي مختلـف ايـن برنامه با آن مواجه خواهيد بود و يكي از مهمترين پايه‌هـاي تحقيقـات شـما را شكل خواهد داد. در اين بحث به اختصار از هدف جـستجو، محـدوده آن و شيوه و فرمول جستجو، ويژگي برخي جـستجوها و چگـونگي نمـايش نتـايج جستجو گفتگو مي‌كنيم. هدف جستجو: هدف مشترك در جستجوهاي برنامه درايـة‌النـور يـافتن لفظ يا الفاظي در درون محدوده جستجو است. اگـر جـستجو صـرفا همـين هدف را دنبال كند، با مشخص شدن آدرس محـل‌هـاي وقـوع الفـاظ و امكـان دستيابي به متن آنها جستجو به نتايج مطلوب خويش رسيده است. اما اگر جستجو در درون فهرست‌هاي برنامه صورت پذيرد، نتيجه مطلوب تشكيل زير فهرستي است كه مشتمل بر همه مواردي اسـت كـه در فهرسـت اصلي حاوي لفظ يا الفاظ مورد نظر ما بوده است. مثلاً اگر در صـفحه اسـناد / راوي بر گزينه «گروه اول» يا «گروه دوم» كليك كرده و سپس، با شيوه‌اي كه خواهيم گفت به دنبال موارد وقـوع لفـظ «اعـين» در فهرسـت «عنـوان معيـار» جستجو كنيد به شما فهرستي ارائه مي‌شود كه تمامي موارد وقوع ايـن لفـظ در فهرست عناوين معيار را در خود دارد. اين فهرست تازه، تقريبـا همـه راويـان آل اعـين را در برگرفتـه و امكـان تحقيق در خصوص اين خاندان را فراهم مـي‌كنـد. ايـن زيـر فهرسـت همـه امكانات فهرست قبلـي را در خـود داشـته و بـه شـما اجـازه مـي‌دهـد كـه از گزينه‌هاي مختلف فهرست اصلي مانند گزينه‌هاي هفتگانه «توصـيف»، «روي عن»، «روي عنه» و… استفاده كنيد. گاهي فهرسـت‌سـازي توسـط جـستجو در فهرسـت اصـلي خـود زمينـه جستجوي پيچيده‌تري است. مثلاً در صفحه اسناد/ جستجو گزينه‌هاي «گروه 1»، «گروه 2»، «گروه3» چنين وضعيتي دارند. در اين قسمت شما بـا دو امكـان جستجو مواجه هـستيد. در جـستجوي اول شـما فهرسـت دلخـواه خـود را از فهرست كلمات موجود در اسناد بازسازي‌شده كتب حديث مي‌سـازيد و در جستجوي دوم امكان جستجوهاي پيچيده و تركيبي در مورد كلمات منتخب را خواهيد داشت. محــدوده جــستجو: جــستجوهاي برنامــه درايــةالنــور يــا در درون فهرست‌هاي موجود در برنامه اسـت و غالبـاً بـه سـاختن فهرسـت‌هـاي تـازه مي‌انجامد و يا در كتاب‌ها و منابع برنامه است؛ اسناد پنج كتاب حديثي، مـتن و سند كتب مزبور، متن كامل و يا بخش‌هايي خاص از كتب هـشت‌گانه رجـالي و همچنين كتاب معجم رجال الحديث منابع و كتاب‌هاي اين برنامه هستند. شيوه و فرمول جستجو: برخي جستجوها بسيار ساده‌اند.

مثلاً اگر بخواهيد در مورد خاندان حلبي كـه از راويان بزرگ شيعه هستند تحقيق كنيد كار دامنه‌‌داري در پيش روي شما است. مي‌توانيد ابتداء به صفحه اسناد/ راوي رفته و بر گزينه «گروه اول» يا «گروه دوم» كليك كنيد در برابر شما نيم‌صفحه جستجو نمودار مي‌شود. در بـالاي نيم‌صفحه خط ورود اين جستجو قرار دارد. با نوشتن يك كلمه و كليك كردن بر گزينه شروع مي‌توانيد نام آن راوي را از فهرست اصلي به فهرسـت موجـود در اين نيم‌صفحه منتقل كنيد. براي يافتن راوياني كه عنوان حلبي در عنوان معيار ايشان آمـده بايـد لفـظ حلبي را در خط ورود نوشته و علامت ستاره را در قبل و بعد ايـن لفـظ ثبـت کنید. اين بدان معناست كه هر نامي را كـه در ضـمن آن لفـظ حلبـي آمـده را جستجو و فهرست کنید. مي‌خواهيد، چه قبل يا بعد آن حروفي در نام وجود داشته باشد و چه ايـن لفـظ به تنهايي در فهرست ذكر شده باشد. اگر بر گزينه جستجو كليك كنيد فهرستي از نام 16 راوي ملقب به حلبي در برابر شما ظاهر مي‌شود. اين فهرست كوچك همه امكانات فهرست اصلي را دارد و شما مي‌توانيـد بـه كمـك گزينـه‌هـاي هفت‌گانه عمودي اطلاعات راجع بـه هـر‌يـك از نـام‌هـاي فهرسـت تـازه را دريافت كنيد. اگر به جاي علامت سـتاره از علامـت سـوال «؟» اسـتفاده كنيـد وضـعيت متفاوتي خواهيد داشت؛ «؟؟ حلبي» به معناي اين است كه شـما همـه الفـاظ مشتمل بر لفظ حلبي را مي‌خواهيد به شرط آنكه دو حرف قبل اين لفظ آمـده باشد. اين جستجو تنها فهرستي كوچك را كه يك عضو دارد، نتيجه مـي‌دهـد. اين عضو الحلبي است كه در آن دو حرف الف و لام قبل از لفظ حلبي قرار گرفته‌اند. اگر بر گزينه «دقت» كليـك كنيـد در جستجوي حلبي عناويني مانند الحلبيون به فهرست شما اضافه نمي‌شود زيرا لفظ «ي» در اين عنوان به‌گونه‌اي متفاوت با عنوان مورد جستجوي شما نوشته مي‌شود. گزينه «دقت» جستجو را محدود به موارد كاملاً مشابه از جهت نوشتار مي‌كند.

اكنون به صفحه اسناد/ كتاب مـي‌رويـم. در ايـن صـفحه امكـان اسـتفاده و بررسي كتب از كتب اربعه فراهم شـده اسـت. بـا انتخـاب گزينـه كتـاب از گزينه‌هاي موجود در سمت راسـت پـائين صـفحه بـا صـفحه تـازه‌اي روبـرو مي‌شويم. در برابر ما صـفحه‌اي اسـت در سـمت راسـت بـالاي آن دو لبـه بـا عنوان‌هاي نمايش و جستجو مشاهده مي‌شود. با كليك بر عنوان نمايش صفحه اسناد/كتاب/نمايش گـشوده مـي‌شـود. در بالاي صفحه پنج تصوير كتاب هست كه با كليك بر روي هر كدام مي‌توانيد به محتويات آن دسترسي داشته باشيد. در زير اين تصاوير دو نيم صفحه در كنـار هم قرار دارد. در نيمه سمت راست، فهرست كتاب مورد بررسي ارائه شده كه بـا كمـك علائم بالاي همان نيم‌صفحه به شكل‌هاي مختلف قابل استفاده اسـت. بـا ايـن علائم امكان جابجايي ميان مجلدات كتاب و ديدن فهرست تفـصيلي آنهـا و … فراهم شده است. در نيم‌صفحه سمت چپ، مـتن كتـاب گزيـده در دسـترس ماست. از علائم بالاي اين نـيم‌صـفحه مـي‌تـوان علامـت‌گـذاري در مـتن و جابجايي ميان اين علائم و همچنين حاشيه‌نويسي و رنگي كردن متن برگزيده براي چاپ را انجام داد. حال از سمت راست بالاي صـفحه لبـه جـستجو را انتخـاب كنيـد. اكنـون صفحه آشنايي را مشاهده مي‌كنيد. اين صفحه براي جـستجو در كتـب اربعـه و وسائل‌الشيعه طراحي شده است. در اين صفحه نيز امكان جستجوهاي پيچيده با كمك عملگرها و همچنين استفاده از فهرست‌ها و فهرست‌سازي وجود دارد كه از آنها در بخش‌هاي گذشته گفتگو كرديم. با انجام راست كليك بر روي متن سند باز‌سازي شده در برابر شما پنجـره كوچكي باز مي‌شود كه به شما امكان انتخاب هفت گزينه را براي تحقيق بيشتر مي‌دهد. انتخاب گزينه اول موجب مي‌شود تا نامي كه مكان‌نمـا بـر روي آن قـرار دارد به خط انتخاب صفحه اسناد/ راوي منتقل شده و صـفحه مزبـور در برابـر شما باز شود. اين ارتباط ميان اسناد و صفحه اسناد/ راوي و انتقال بدون نياز به تايپ نام مورد نظر در خط فرمـان صـفحه مزبـور از اتـلاف وقـت جلـوگيري مي‌كند انتخاب گزينه دوم باز به معناي انتقال به صفحه اسناد / راوي است امـا بـا اين تفاوت كه نامي كه مكان‌نما بر روي آن قرار گرفته شده بـه‌عنـوان اصـلي فرض شده و در صفحه اسناد / راوي مستقيماً به بخش عنـاوين اصـلي منتقـل مي‌شويم. انتخاب گزينه سوم ما را از بخش اسناد خارج به بخش كتـب هـشت‌گانـه رجالي وارد كرده و نامي را كه مكان‌نما بر روي آن قرار گرفته به خـط فرمـان صفحه مزبور منتقل مي‌كند و شما مي‌توانيد بلافاصله شرح احوال فرد مزبور در كتب رجالي و ساير اطلاعات موجود در خصوص او را مشاهده كنيد. گزينه چهارم مي‌تواند ما را به صفحه جستجو منتقل كرده و كلمه مندرج تحت مكان‌نما را به خط فرمان جستجو انتقـال دهـد. در ايـن صـورت بـدون فوت وقت مي‌توان در خصوص لفظ مزبور جستجوهاي لازم را انجام داد. گزينه پنجم باز امكان جستجو را فراهم مي‌كند اما صرفاً در همين صفحه‌اي كه پيشاروي شماست. يعني شما مي‌توانيد هنگـامي كـه بـا صـفحه شـلوغي از اطلاعات مواجه هستيد با توسل به اين گزينه به كلمه و محل مورد نظـر خـود در متن منتقل شويد. گزينه ششم به شما امكان رفتن به صفحه يادداشت را مي‌دهد و گزينه هفتم لفظ مندرج در ذيل مكان‌نما را به كتب لغت ارجاع داده و با تشخيص خودكار ماده لفظ مزبور معناي آن ماده در سه كتاب لغت و اسـتعمالات آن را بـه شـما ارائه مي‌دهد

بررسی کتب هشتگانه رجالی

اين كتب مهمترين منابع موجود علم رجال هستند و در اين برنامه به صورت‌هاي گوناگون قابل دسترسي مي‌باشند. در صفحه اصلي بر روي عنوان كتب هشت‌گانه رجالي كليك كنيد و به اين بخش برويد. دو نيم‌صفحه در كنار هم قرار گرفته‌اند كه در اولي فهرست عناوين روات موجود در كتب هشت‌گانه مشاهده مي‌شود و در نيم‌صفحه سمت چپ مندرجات كتب مزبور در مورد راوي انتخاب شده قرار دارد. البته عنوان برخي روات در ضمن شرح‌حال راوي ديگري ترجمه شده كه به اين عناوين ضمني گفته مي‌شود. در صورت انتخاب فهرست عناوين اصلي يا ضمني در زير اين فهرست ليست ديگري قرار دارد كه در آن عنوان معيار آن راوي به چشم مي‌خورد. اگر فهرست شما از عناوين معيار فراهم آمده باشد در فهرست پائيني عناويني را ملاحظه مي‌كنيد كه در خصوص اين راوي در كتب رجال وجود دارد. هر عنواني كه در فهرست برگزيده باشيد ترجمه او در كتب رجال به همراه آدرس در نيم‌صفحه سمت چپ نشان داده مي‌شود. در بالاي صفحه سه سربرگ با عنوان ترجمه، توصيف و طريق قرار دارد با گزينش هر‌يك به صفحه تازه‌اي منتقل خواهيد شد. اگر سربرگ ترجمه را انتخاب كنيد در نيم‌صفحه سمت چپ متن گفتار رجاليين در مورد راوي منتخب ظاهر مي‌شود. با انتخاب سربرگ توصيف اوصاف راوي مزبور از ديدگاه رجاليين ارائه شده كه مشتمل بر وضعيت او از حيث وثاقت و مذهب او مي‌باشد. كليه توصيفات راوي منتخب در هشت كتاب رجالي در اين قسمت فهرست شده‌اند و شما نظرات همه رجاليين در خصوص راوي مزبور را به صورت خلاصه در كنار هم مي‌بينيد كه همين بيانات خلاصه در موارد بسياري وضعيت راوي را مشخص مي‌كند. حال سربرگ طريق را برگزينيد. سند يا اسنادي ظاهر مي‌شود كه هر‌يك از رجاليين براي نقل كتب يك راوي دارند. آشنايي با اين طرق در تنقيح اسناد بسيار سودمند است. همچنين در موارد بسياري اين طرق در بحث تعويض سند به كار آمده و به جاي سندي ضعيف كه در كتاب روايي وارد شده، سندي قوي را جانشين آن مي‌كند. مثلاً در موارد زيادي سند شيخ طوسي در مشيخه تهذيب و استبصار به برخي كتب ضعيف بوده اما طريق او به همين كتب در فهرست، متفاوت و معتبر است و مي‌توان اين سند را جايگزين سند ضعيف كرد. در صورتي كه به گوشه راست بالاي صفحه رفته و بر اسم و نماد يكي از كتب هشت‌گانه كليك كنيد كتاب از دامنه تحقيق خارج مي‌شود. كليك دوباره، اين كتاب را به محدوده تحقيق داخل مي‌كند.

در پائين صفحه اصلي اين بخـش در سـمت چـپ گزينـه‌هـايي را مشاهده مي‌كنيد. از ميان آنها نمايش را انتخاب كنيد و به صفحه مربوطه منتقـل شويد. در اين صفحه شما به متن و فهرست كتب هشت‌گانه رجال دسترسي داريـد. امكانات اين صفحه همانند امكانات صفحه اسناد/كتـاب اسـت كـه قـبلاً از آن گفتگو كرده‌ايم. در قسمت مـتن هـم علائـم بالاي نيم‌صفحه به شما امكان كار بر روي متن را مي‌دهد. شما مي‌توانيد با اين علائم حاشيه‌نويسي، علامت‌گذاري، جابجـايي ميـان علائم و برخي كارهاي ديگر را انجام دهيد. از پائين صفحه اصلي گزينه جستجو را برگزينيد. صفحه تازه‌اي كه در برابر شماست مشابه صفحه اسناد/جستجو است با اين تفاوت كه ايـن بـار شـما در محدوده كتب هشت‌گانه از امكان جـستجو، اسـتفاده از فهرسـت كلمـات كتـب رجال و همچنين توان فهرسـت‌سـازي و جـستجوهاي پيچيـده بـا اسـتفاده از عملگرهاي مختلف برخوردار مي‌شويد. از صفحه اصلي گزينه فهرست را برگزينيد. در برابر شما چنـدين فهرسـت بسيار مفيد قرار مي‌گيرد. از ميان گزينه‌هاي بالاي صفحه طرق را انتخاب كنيـد. در اين قسمت كليه طرق علماي رجال بـه كتـب روات در اختيـار شـما قـرار مي‌گيرد. گزینه اسناد نيز همه اسنادي كه مؤلفين كتب اصلي رجال بـراي خـود نسبت به روات دارند در دسترس مي‌گذارد. اين اسناد همانند طرق به كتـب، در تمييز مشتركات، توحيد مختلفـات و اصـلاح تحريفـات و برخـي امـور ديگـر كارآيي زيادي دارند. از گزينه‌هاي صفحه فهرست عنوان تصحيحات متن اصلي و تصحيح شـده كتاب فهرست شيخ طوسي را در كنار هم و بـه صـورت مقايـسه‌اي در اختيـار شما مي‌گذارد. اين تصحيح براي اولين بار در اختيار محققين قرار گرفته است.

به بخش آخر برنامه درايه‌النور رسـيديم. در ايـن قـسمت از معجـم رجـال حديث كتاب مهم و مفيد مرحوم آيه الله خويي گفتگـو مـي‌كنـيم. اين كتاب مسلماً منظم‌ترين و مفيدترين كتاب رجالي موجـود اسـت. همـه رجال كتب اربعه در آن ترجمه شده و اقـوال مختلـف كتـب اصـلي رجـال در خصوص ايشان فراهم آمده است. برنامه دراية النور نـه فقـط ايـن كتـاب را در خود جاي داده بلكه براي كار بر روي اين كتاب امكاناتي پيشبيني كرده است. در صفحه اصلي اين بخش گزينه‌هاي مختلفـي در پـائين صـفحه مـشاهده مي‌كنيد. اگر گزينه مدخل را انتخاب كنيد امكان دسترسي بـه محتويـات كتـاب معجم از طريق عنوان روات را خواهيد داشت. در اين قسمت هم فهرسـت در اختيار شماست و هم امكان فهرست‌سازي داريد. علائم بالاي فهرست و متن، امكانات مختلفي را در كار با فهرست و كار بـا متن در اختيار شما مي‌گذارد كه قبلاً از آن گفتگو شد. با انتخاب گزينه جستجو از صفحه اصـلي ايـن بخـش بـا صـفحه آشـناي جستجو روبرو مي‌شويد. در اين صفحه علاوه بـر امكـان اسـتفاده از فهرسـت مي‌توانيد به فهرست‌سازي اقدام كرده و با تـشكيل گـروه‌هـاي مختلـف بـراي جستجو به جستجوهاي تركيبي و پيچيده اقـدام كنيـد. در زيـر فهرسـت خـط فرماني براي جستجوها تركيبي و اسـتفاده از عملگرهـاي منطقـي در عمليـات جستجو تعبيه شده كه در برخي از تحقيقات بسيار كارگشاست. در صفحه اصلي گزينه اعلام براي ما تازگي دارد. اين گزينه بـه مـا امكـان دسترسي به همه اعلامي را مي‌دهد كه در كتاب معجم از آنها به نحوي ياد شده است. در اين قسمت نيز امكان فهرست‌سـازي و انجـام جـستجوهاي گروهـي اعلام و همچنين امكان استفاده از عملگرهاي منطقي در جـستجو فـراهم شـده است.