مطابق یکی از مصوبات شورای عالی حوزه‌های علمیه درآغاز سال تحصیلی 89ـ88[1]، برنامه‌ریزی و نظارت بر اجرای تحقیقات درسی طلاب در دوره سطح، به عهده معاونت آموزش حوزه‌های علمیه گذاشته شده است. اصل تصویب این مصوبه، می‌تواند در راستای ارتقاء وضعیت پژوهشی طلاب حوزه‌های علمیه،  گامی به جلو تلقی شود. رهنامه این امر را به فال نیک می‌گیرد و بر خود لازم می‌داند به تمامی اساتید، فضلا و متولیانی که در ایجاد این مطالبه نقش داشته‌اند؛ تبریک گفته، از آنان تشکر کند. اما این مصوبه، بیم‌ها و امید‌هایی به‌دنبال خواهد داشت که نشریه در فرصتی مقتضی آنها را بررسی می کند. در این مجال و به منظور فتح باب، ملاحظاتی تقدیم می‌شود:

1ـ برای بررسی پیامدهای این مصوبه، یکی از اولین پرسش‌ها، سؤال از فلسفه این مصوبه است. اینکه هدف از گنجاندن تحقیقات درسی در برنامه آموزشی دوره سطح چیست، با اجرای این مصوبه قرار است چه اتفاقی در نظام آموزشی طلاب رخ دهد، نسبت این امر با پژوهش‌محوری آموزش چیست، در این خصوص دو رویکرد اصلی وجود دارد؛ یکی رویکرد انضمامی و دیگری، رویکرد اتحادی است. در رویکرد اول، در وضعیت آموزشی فعلی، تکالیف پژوهشی، به نظام آموزشی الصاق می شود. مثلا چند واحد آموزشِ پژوهش به درس ها اضافه شود و یا بخشی از نمره، به فعالیت‌های تحقیقی تعلق گیرد؛ در رویکرد دوم، پژوهش در نظام آموزشی طلاب اشراب می شود. مثلاً تمرکز آموزش بر فراگیرمحوری و یا تقویت خلاقیت قرار می گیرد. بنابراین برای پیش‌بینی پیامدهای این مصوبه، باید پرسید که مصوِبان و متولیان، کدام فـلسفه را موجِه این تصمیم می‌دانند؛ فلسفه انضمام و یا فلسفه اتحاد؟ به نظر می رسد برای تحول در نظام آموزشی حوزه در راستای تولید علوم اسلامی، چاره‌ای نیست جز اینکه رویکرد اتحادی مد نظر قرار گیرد. زیرا گرچه رویکرد انضمامی، به نظر برخی کارشناسان، بهتر از هیچ است اما تجربه نظام‌های آموزشی مشابه حوزوی و غیر حوزوی کشور، نشان می‌دهد که این رویکرد کمتر توانسته است در فراگیران، زمینه‌ها و انگیزه‌های تولید دانش را ایجاد کند.

2ـ انتخاب رویکرد اتحادی، نیازمند تبیین الگوی بومی است که درآن تمامی عناصر نظام آموزشی با رویکرد پژوهش‌محوری باز تعریف شود. افراط و تفریط در مدیریت مطالعات این مساله، در آینده، معضلاتی جدی در حیطه علوم اسلامی فراهم خواهد‌آورد زیرا که سیاست‌ها و برنامه‌های آموزشی امروز طلاب، سرنوشت فردای دانش‌های حوزوی را رقم خواهد زد.

3ـ ظرفیت ذهنی، توانایی روحی و آموخته‌های قبلی طلاب قبل از ورود به حوزه، با یکدیگر متفاوت است. این تفاوت‌ها باید در برنامه‌ریزی و اجرای این مصوبه، مد نظر برنامه‌ریزان و مجریان قرار گیرد. علاوه بر این، توجه به این نکته می‌تواند، فرصتی برای شناسایی، رشد و شکوفایی استعدادهای پژوهشگری طلاب فراهم کند. آنچه مسلم است آینده تولید علم حوزه‌ها در گرو شناسایی، جذب، حمایت و هدایت استعدادهای پژوهشگری در بین طلاب است.

4ـ یکی از ملاحظات مهم در اجرای این مصوبه، در نظر گرفتن تفاوت‌ امکانات، شرایط و منابع انسانی مدارس و استان های مختلف است. با وجود این، لازم است برنامه‌ریزی‌ها، با توجه به رتبه‌بندی استان‌ها و مدارس، متناظر و متناسب با امکانات و شرایط آنان صورت گیرد. در نظر نگرفتن واقعیت‌ها و تعمیم شتابزده در این باره، می‌تواند آسیب‌هایی جدی ایجاد کند.

5ـ الزامی بودن تحقیقات ضمن تحصیل و پژوهش‌های پایان دوره، گرچه می‌تواند موجب فراگیری این مهم در بین طلاب دوره سطح باشد، اما در صورت عدم اتخاذ تدابیر لازم، ممکن است موجب دلزدگی و بعضا تنفر از امر پژوهش در نسل جوان حوزه شود. فراهم کردن زمینه های تشویقی و حمایتی و ایجاد فضای رقابت علمی سالم و جدی بین طلاب جوان مانند برگزاری جشنواره سراسری علامه حلی(ره) و راه اندازی سایر جشنواره های استانی و انتشار نشریه علمی سراسری راه دانش و سایر نشریات علمی طلاب مدارس می‌تواند این آسیب ها را تبدیل به فرصت‌هایی طلایی برای تقویت روحیه تحقیق بین طلاب جوان حوزه ها کند.

6ـ همه تحولات بایسته و ماندگاری که در مدارس رقم می‌خورد، نتیجه هماهنگی همه متولیان درونِ  مدرسه و بیرونِ  مدرسه است. تحولات آموزشی و پژوهش‌محور شدن آموزش مدارس نیز از این امر مستثناء نیست. به نظر می‌رسد لازم است کارگروه‌های مشترکی بین معاونت‌های ذی‌ربط به‌ویژه بین معاونت‌های آموزش و پژوهش برای اجرای بهینه این مصوبه در سطح مرکز مدیریت حوزه ها تشکیل شود. در سطح مدارس نیز کارگروهایی زیر نظر مدیر و با حضور مسوولان و اساتید منتخب تشکیل شود و امور مربوط را تدبیر کنند. در این مورد نقش استادان مدارس با توجه به ارتباط مستقیم، تاثیرگذار و مداومی که با طلاب دارند، بسیار مهم است. بنابراین شناسایی، توجیه، ارتقاء وضعیت و حمایت از استادان معزز مدارس، متناسب با این مصوبه می‌تواند به صورت چشم‌گیری، دشواری‌های فراروی اجرای این مصوبه را مرتفع کند.

7ـ لازم است نسل جوان حوزه ها، ملکه اجتهاد و پژوهش و یا حداقل داشتن این روحیه را، مقوم هویت حوزوی خود بدانند و از سر مسؤولیت شرعی و رسالت طلبگی خود، به دنبال تمرین پژوهش و تحقیق برآیند. طلبه امروز باید احساس کند پاسخگویی علمی در حوزه مسایل علوم انسانی ـ اسلامی جهان اسلام و دنیای متجدد نو، به عهده حوزه‌های علمیه است و این مسؤولیت به هر حال، در آینده بر دوش آنان قرار خواهد گرفت. در این صورت طلاب، به صورت خودجوش به ایجاد تمهیدات لازم رو می آورند و خود مطالبه‌گر اجرای بهینه چنین مصوباتی خواهند شد و این شرط لازم و کافی موفقیت چنین تحولاتی در نظام آموزشی حوزه است.

انتظار می‌رود سال تحصیلی 90ـ89 شاهد اتفاقات و اخبار خوبی در زمینه برنامه‌ریزی و اجرای این مصوبه باشیم. آنچه در مصاحبه شماره پیشین رهنامه، پس از تصویب این مصوبه، با معاون محترم آموزش حوزه ها آمده بود، مؤید این امر است. ان شاءالله با اجرای این مصوبه شاهد رشد علمی روزافزون نسل جوان حوزه‌های علمیه باشیم.

رهنامه بنابرآنچه گفته شد این مصوبه را خشت اول بنای پژوهشی حوزه‌های علمیه می داند و برای فراهم کردن زمینه‌های لازم جهت بحث و بررسی در این خصوص آمادگی کامل دارد.

پی نوشت:

[1]. مصوبه جلسات 3/7، 1/8، 3/8 و 10/8/1388 شورای عالی حوزه‌های علمیه، بند 12 از شرح وظایف معاونت آموزش حوزه‌های علمیه.