اداره نیازسنجی معاونت پژوهشی حوزه‌های علمیه به عنوان اولین اقدام عملی در زمینه نیازسنجی، طرح اولویت‌ها و شاخص‌های نیازهای فقهی را به عنوان یک پروژه پیگیری کرده و به نتیجه رسانده است. نوشته حاضر ارائه گزارشی از این کار است.

برنامه‌ریزی پژوهشی، علی‌القاعده باید ناظر به نیازها و فرصت‌های موجود در بخشِ مربوطه باشد. بنابراین از اساسی‌ترین مراحلِ برنامه‌ریزی پژوهشی، شناسایی نیازها و اولویت‌گذاری آنها است. این مرحله، برنامه‌ریزان را قادر می‌سازد تا برنامه و چارچوب پژوهش‌های سازمان یا تقاضاهای مرتبط با حیطه پاسخگویی آن سازمان را تعریف کنند.

اساسی‌ترین موضوعی که حوزه علمیه متصدی امر آن بوده و توجه وافری نسبت به آن دارد، حیطه فقه‌پژوهی می‌باشد. طلاب حوزه علمیه می‌بایست جهت اخذ مدارج علمی، پایان‌نامه‌هایی را تدوین نمایند. لذا این عرصه، فرصت مناسبی جهت برآورده ساختن نیازهای فقهی جامعه می‌باشد.

اداره نیازسنجی معاونت پژوهشی حوزه علمیه در صدد است تا با پاسخ به دو سؤال اساسی ذیل به برنامه‌ریزی و هدایت متناسبی در جهت استفاده از فرصت‌های موجود دست یابد:

ـ نیازهای پژوهشی نهادها و سازمان‌های کشور به عنوان متولیان امور جامعه در حیطه فقه چیست؟ اولویت آنها کدام است؟

ـ فقها و کارشناسان دانش فقه چه نیازهای پژوهشی را در جهت اصلاح و انجام امور جامعه مسلمین می‌بینند؟ اولویت‌بندی آنها چگونه است؟

اهم آثار و نتایج طرح عبارت است از:

تنظیم نخستین سند نیازسنجی حوزه در قلمرو دانش فقه؛

جهت‌یابی درست پژوهش‌های حوزه در قلمرو دانش فقه؛

کمک به مدیریت مدارج علمی حوزه علمیه قم در هدایت کلان و هدفمند پایان‌نامه‌ها؛

کمک به بخش نشریات، مقالات، کتب و محصولات پژوهشی غیرنوشتاری حوزه در امر ارزیابی، روزآمدی و پاسخ‌گویی آثار به نیازها؛

دستیابی به یک مدل نیازسنجی ویژه علم فقه؛

افزایش بهره‌وری و صرفه‌جویی در زمان و هزینه نیروی انسانی؛

افزایش کارآمدی و اثربخشی پژوهش‌ها؛

افزایش زمینه تعامل درون‌حوزوی (میان بخش‌های پژوهش و آموزش حوزه) و برون‌حوزوی؛

مساعدت در پاسخ‌گویی به نیازهای ضروری حوزه، جامعه و نظام؛

فراهم آمدنِ بهره‌گیری حداکثری از ظرفیت عظیم دروس خارج.

فرآیند نیازسنجی یکی از مسائل بسیار مهم در تشخیص نیازهاست. به طور کلی سه مرحله مهم و اساسی در فرایند نیازسنجی پژوهشی، به چشم می‌خورد. این سه مرحله عبارتند از:

1ـ شناسایی نیازها؛

2ـ طراحی شاخص‌های اولویت‌گذاری؛

3ـ تعیین اولویت‌های نیازها براساس شاخص‌های تدوین شده.

در این مقاله، فارغ از مرحله اول و سوّم قصد داریم به طراحی شاخص‌های اولویت‌گذاری بپردازیم و با توجه به کارِ انجام شده در معاونت پژوهش به مراحل طراحی شاخص‌های اولویت‌گذاری در فقه می‌پردازیم.

یکی از مراحل اساسی که با طراحی آن حاصلِ کارِ نیازسنجی اعتبار و ارزش واقعی خود را نشان می‌دهد، تدوین شاخصهای اولویت‌گذاری است. در بدست آوردن شاخص‌ها چنانچه دقت لازم مبذول نگردد محصول نیازسنجی، روایی و اعتبار لازم را نخواهد داشت، چرا که از جمله اهداف نیازسنجی پژوهشی جلوگیری از کارکردهای موازی و تمرکز بر پژوهشهای لازم، ضروری و واقعی با اولویت‌گذاری عناوین پژوهشی است و اولویت‌های پژوهشی نیز بدون دقت در تدوین شاخص‌ها بدست نمی‌آید.

با توجه به اهمیت این مسئله؛ در طراحی شاخص‌های اولویت‌گذاری در طرحِ نیازسنجی پژوهشی در قلمرو دانشِ فقه تلاش شده است تا با بهره‌گیری ازصاحب‌نظران محتوایی دانش فقه و کارشناسان روشی نیازسنجی پژوهشی ضریب اطمینان را تا حد زیادی افزایش دهد،لذا برای تهیه و تدوین آن گام‌های ذیل پیموده شد:

گام نخست

طراحی شاخص‌ها توسط مُجری محترم و پیشنهاد آن به مدیریت مطالعات پژوهشی به شرح ذیل؛

1ـ میزان عنایت کتاب و سنت به آن مسأله؛

2ـ میزان فایده آن برای عموم مردم؛

3ـ میزان فایده آن مسأله برای نظام و حکومت اسلامی

4ـ میزان فوریت آن مسأله؛

5ـ امکان پی‌گیری آن مسأله توسط طلاب سطح برای پایان‌نامه‌های تحصیلی.

گام دوم

ارایه شاخص‌های پیشنهادی به تعدادی از صاحب‌نظران و دریافت نظرات، ایده‌ها و پیشنهادات؛

گام سوم

جمع بندی دیدگاه‌های صاحب‌نظران

نظرات صاحب‌نظران در خصوص شاخص‌های پیشنهادی طرح نیازسنجی پژوهشی در قلمرو دانشِ ‌فقه به شرح ذیل تدوین شد:

محورهای پیشنهادی برای شاخص‌گذاری؛

نظرات صاحب‌نظران در خصوص شاخص‌های پیشنهادی مُجری محترم فقه؛

شاخص‌های پیشنهادی صاحب‌نظران.

1. محورهای پیشنهادی برای شاخص‌گذاری:

1/1. طراحی مدل مناسب برای رسیدن به اولویت‌های پژوهشی در پروژه مورد نظر؛

2/1. تشکیل کارگروه مشورتی در فرایند کسب شاخص‌های اولویت‌گذاری؛

3/1. مشارکت دادن دیدگاهِ صاحب‌نظران و افرادِ ذی‌ نفع در تعیین اولویت‌ها؛

4/1. با توجه به فراوانی عناوین بدست ‌آمده که دارای ابواب مختلف و بعضاً بی‌ارتباط با یکدیگر می‌باشند لازم است برای هر باب شاخص‌های جداگانه‌ای برای اولویت‌گذاری انتخاب شود؛

5/1. لازم است عناوینی که صلاحیت موضوع برای پایان‌نامه را ندارند در باب مستقلی درج شوند؛

6/1. در مکانیسمِ انتخاب شاخص‌ها، روش طوفان‌مغزی توصیه می‌شود؛

7/1. در تعیین شاخص‌ برای اولویت‌گذاری باید توجه شود برای این منظور باید از گزاره‌های مختلف با زوایای دید متفاوت استفاده نمود؛

8/1. شاخص‌ها باید بر مقولات و موضوعات اساسی و مهم، مانند میزان تحقّق اهداف مدیریت مطالعات و اهداف طرح و رویکردهای نیازسنجی متمرکز گردد.

9/1. تفاوت و یا عدم تفاوت معیارها و شاخص‌های اولویت‌گذاری نیازهای فقهی با توجه به رویکرد دانشی (موضوعی) و تقاضامحور و امکان یا عدم امکان جمع‌ آنها و اولویت‌گذاری با معیارها و شاخص‌های مشترک مورد بررسی قرار گیرد.

10/1. معیارها و شاخص‌ها، حتی‌الامکان به نحوی تعیین و تدوین گردد که گزینش یک موضوع از بین شقوق و عناوین مختلفِ پژوهشی به روشنی قابل تمییز بوده و برای اندازه‌گیری، از دقت کافی برخوردار باشد.

11/1. علاوه بر تعیین شاخص‌ها و اولویت‌گذاری، وزن (ضریب امتیاز) هر یک از آنها نیز باید مشخص گردد.

از اساسی‌ترین مراحلِ برنامه‌ریزی پژوهشی، شناسایی نیازها و اولویت‌گذاری آنها است.

2. نظرات صاحب‏نظران در خصوص شاخص‌های پیشنهادی مُجری محترم فقه:

1/2. جایگاه و اهمیت موضوع در کتاب و سنت:

این بند نمی‌تواند به عنوان یک شاخص مستقل باشد زیرا ممکن است یک موضوعی بسیار مهم باشد اما نیاز به پژوهش در آن موضوع نباشد. هرگاه یک موضوعی (و در بحث ما موضوع فقهی) مسأله پژوهشی باشد (پس از احراز پژوهشی بودن آن مسأله) با توجه به میزان نیاز جامعه باید شاخص‌هایی برای آن تدوین گردد.

2/2. میزان فایده برای عموم مردم؛

در این خصوص نقدی وارد نشده است.

3/2. میزان فایده برای نظام اسلامی

میزان فایده برای نظام اسلامی با توجه به صور ذیل قابل بررسی است:

الف: با توجه به دیدگاه‌ صاحب‌نظران موافق نظام (در این صورت اولویت 1) «میزان» فایده ‌برای نظام اسلامی خواهد بود.

ب: با توجه به دیدگاه صاحب‌نظران که نسبت به نظام لابشرط یا بی‌تفاوت‌اند.

ج. با توجه به دیدگاه صاحب‌نظران که نسبت به نظام، بشرط‌ لا یا مخالف‌اند.

همچنین شاخص‌های اولویت‌گذاری حتی‌ در رابطه با دو گروه دیگر (بی‌تفاوت‌ها و مخالف) باید این‌گونه طراحی شود که در نهایت، بتوان از آن در راستای دفاع از نظام و پاسخ به بخشی از نیازهای نرم‌افزاری آن بهره جست.

4/2. میزان فوریت: بجای کلمه فوریت بهتر است از کلمه مقدار و شدّت نیاز جامعه استفاده گردد. هر چقدر یک مسأله ضرورت بیشتری داشته باشد اولویت آن بیشتر خواهد بود

5/2. امکان اجرا توسط طلاب سطح 4:

يکي از مراحل اساسي که با طراحي آن حاصلِ کارِ نيازسنجي اعتبار و ارزش واقعي خود را نشان مي‌دهد، تدوين شاخصهاي اولويت‌گذاري است.

یکی از شاخص‌های در نظر گرفته شده این بود که نتیجه نیازسنجی و موضوعاتی که نیاز به پژوهش دارند به عنوان موضوع پایان‌نامه طلاب سطح 4 به طلاب ارائه شود، لکن امکان اجرا توسط طلاب سطح 4 در فرضی که خروجی‌ها صرفاً موضوعی برای پایان‌نامه‌های سطح 4 نباشد، نمی‌تواند شاخص باشد چرا که ممکن است یک عنوان پژوهشی دارای اولویت باشد ولی به دلایلی امکان اجرا توسط طلاب سطح 4 نباشد.

3. شاخصهای پیشنهادی صاحب‌نظران.

– تقدم رتبی مسأله بر مسائل دیگر در رشته علمی؛

– مبتلابه بودن نظام اسلامی به حل مسئله و نیاز نظام اسلامی به پاسخ آن؛

– نیاز جامعه به پاسخ مسائل و مورد ابتلابه بودن آن؛

– نتایج حاصله؛

– احتمال توفیق پژوهشی؛

– فوریت؛

– اهمیت (از جنبه‌های گوناگون  علمی و اعتقادی- آئینی، سیاسی، اجتماعی)؛

– فراوانی نیاز؛

– ابعاد ملی و بین‌المللی ( منطقه‌ای و جهانی)؛

– ابتلای عمومی و فایده برای مردم وجامعه؛

– پاسخ‌گویی به شبهات؛

– تاثیرگذاری در مسائل و موضوعات دیگر؛

– تکراری نبودن موضوع؛

– نوآوری در عرصه تولید دانش؛

– قلمرو به‌کارگیری آن در مقیاس ملی و فراملی؛

– درصدِ نیاز نظام اسلامی به خصوص دستگاه قضایی؛

– درصدِ نیاز جهان اسلام؛

– فوریت نیازها؛

– پیش‌نیاز چشم‌انداز و اهداف بلندمدت نظام اسلامی جامعه و حوزه‌ها؛

– نیاز‌های آینده نظام؛

– دغدغه‌های مراجع و علمای معاصر؛

– کاربردی بودن و تناسب داشتن با زمان و مکان.

اساسي‌ترين موضوعي که حوزۀ علميه متصديِ امر آن بوده و توجه وافري نسبت به آن دارد، حيطۀ فقه‌پژوهي مي‌باشد.

گام چهارم

بحث و بررسی در مدیریت مطالعات پژوهشی درباره محورهای پیش گفته با حذف موارد تکراری واصلاح عناوین پیشنهادی مجری و بدست آمدن عناوین جدید با توجه به دیدگاه‌های صاحب‌نظران. در این گام مجموعه عناوین، جمع‌بندی شد و تحت شش عنوان ارائه شد.

1ـ میزان فایده، برای جامعه وعموم مردم[1]؛

2ـ میزان فایده، برای نظام اسلامی[2]؛

3ـ میزان فوریت؛

4ـ گستردگی و فراوانی نیاز (کثرت ابتلا)؛

5ـ ابعاد ملی و بین المللی (منطقه‌ای و جهانی) موضوع[3]؛

6ـ امکان توفیق پژوهش(امکان اجرا توسط طلاب سطح).

گام پنجم

بررسی عناوین بدست آمده درکارگروه تخصصی دانش فقه و نهایی شدن شاخص‌ها با توجه به دیدگاه مُجری  طرح و صاحب‌نظران؛

دراین مرحله به شاخص‌های شش‌گانه یک شاخص به شرح ذیل اضافه شد:

«میزان تأثیردررشد وتوسعه دانش مربوطه»

گام ششم

تدوین ضرایب و امتیازات و طراحی جدول شاخص‌ها و ضرایب و امتیازات با توجه به نتایج جلسه کارگروه.

1ـ امتیازات:خیلی کم(1)، کم(2)،متوسط(4)،زیاد(6)، خیلی زیاد(8).

2ـ ضرایب به ترتیب: 1،2،3،2،5/1،3= جمع 5/12؛

جدول شاخص ها و عناوین پژوهشی

پی‌نوشت‌ها:

[1]. نیاز جامعه به پاسخ مسائل ومورد ابتلا بودن آن، ابتلای عمومی و فایده برای مردم وجامعه، پاسخ گویی به شبهات؛

[2]. مبتلابه بودن نظام اسلامی به حل مسئله ونیازنظام اسلامی به پاسخ آن، درصد نیازنظام اسلامی به خصوص دستگاه قضایی، پیش نیازچشم انداز واهداف بلند مدت نظام اسلامی جامعه وحوزه ها ونیازهای آینده نظام؛

[3]. درصد نیازجهان اسلامی.