معرفی گروه حدیث جامعه المصطفی در گفت‌وگو با حجت الاسلام و المسلمين محمد حسین بهرامی

… دنبال این هستيم که به نحوی دفاع از مرزهای اعتقادی شیعه را، به‌خصوص در حوزه‌ای که مربوط به حدیث می‌شود، از تمرکز در قم خارج كنيم؛ یعنی در هر منطقه جغرافیایی تشکل‌هایی از افراد نخبه و خبره و دانشمندان فاضلی که به‌خصوص در رشته حدیث، توانمندی لازم را دارند شكل بگيرد و پایگاهی ایجاد شود كه از آنجا شروع به نشر و دفاع و فعالیت کنند و قم به جای اینکه مرکز آموزش و تولید ادبیات دفاع از تشیع و ترویج تشیع باشد، تبدیل به مرکز فرماندهی شود و با تمرکز هدایتگری کلی را انجام ‌دهد. ان‌شاء‌الله امید است با عنایات حضرت حجت به آن دست پیدا کنیم.

رهنامه: لطفا بفرمایید در رشته قرآن و حدیث جامعه المصطفی چه فعالیت‌هایی انجام می شود؟

استاد: یکی از مزايا و نقاط قوت جامعه المصطفی، که با هدف تربیت طلاب خارجی تأسیس شده است، نگاه تخصصی به رشته‌‌های علوم اسلامی است. برخي از طلبه‌ها، با توجه به نیازهایی كه در مسیر تبلیغ و فعالیت‌های آینده طلبگی‌شان دارند، بعد از یک دوره دروس عمومی، رشته‌های تخصصی را انتخاب می‌کنند؛ در كنار اين رشته‌ها، فقه و اصول را نيز به صورت مستمر ادامه می‌دهند. یکی از رشته‌های المصطفی قرآن و حدیث است. اين رشته در مراکز دیگر وجود داشت؛ اما در المصطفی، به مرور، رشته‌های مختص به حدیث تعریف و راه‌اندازی شد و پس از مدت کوتاهی، گروه قرآن و حدیث جامعه المصطفی به مدرسه عالی قرآن و حدیث تبدیل شد. اين مدرسه عالي متشکل از چند گروه است: گروه تفسیر و علوم قرآن، گروه قرائات، گروه قرآن و علم و تأسیس گروه حدیث یکی از نوآوری‌های المصطفي بود. در مراکز آموزشی داخلی به ندرت رشته‌ای را به حدیث و مباحث حدیثی اختصاص داده‌اند، مثل مركز تخصصي دار‌الحدیث و مرکز تخصصی حدیث که با این عنوان ایجاد شده‌اند؛ اما مراکز عمومي معمولاً رشته حدیث ندارند. فعالیت‌های گروه حدیث جامعه المصطفی در سال 1368 آغاز شد و در حال حاضر سه رشته حدیثی فعال دارد: رشته ارشد علوم حدیث، دکتری علوم حدیث تطبیقی و سطح چهار علوم حدیث تطبیقی. در المصطفی پس از ارشد یا همان سطح سه، به دو روش تحصیلات عالی ادامه می‌یابد، روش دکتری که منطبق بر ضوابط وزارت علوم و آموزش عالی است و دیگری سطح چهار كه مشابه دکتری و در همان سطح است، با اين تفاوت كه در روش دوم، نوع درس‌ها گرایش سنتی و حوزوی بیشتری دارد و بر متن‌خوانی بیشتر تأکید مي‌شود. تاکنون در این سه رشته حدود دویست نفر تحصیل نموده‌اند. حدود 150 نفر در مقطع ارشد، حدود بیست نفر در دکتری و همین تعداد در سطح چهار مشغول به تحصیل شدند. تا به حال شش نفر از دوستان دکتری و حدود هشتاد نفر از طلاب ارشد فارغ‌‌التحصیل شده‌اند و بقیه به تحصیل مشغول‌اند. در هيئت علمي اين رشته‌ها نيز در خدمت استادانی هستيم که رشته تخصصی فعالیتشان علوم و معارف حدیثی است. علاوه بر اینها، به‌خصوص در سطوح عالی، از برخي از زبده‌ترین استادان متبحر در حدیث در حوزه علمیه قم بهره مي‌بريم.

در چشم‌انداز آینده گروه، طرح جامعی براي رشته‌های حدیثی تدوین شده است. در حال حاضر که طلاب با کارشناسی قرآن و حدیث وارد می‌شوند آشنایی کمی با مباحث حدیثی دارند. در طرح جامع، رشته کارشناسی علوم حدیث پیش‌بینی شده است. در کارشناسی ارشد نيز چهار رشته وجود خواهد داشت که معارف حدیثی، منبع‌شناسی حدیثی و علوم حدیث از جمله آنها است؛ برای هر رشته نيز تا چهار گرایش تعریف شده است. در مقطع دکتری نيز متناسب با رشته‌ها و گرايش‌های مقطع كارشناسي ارشد، رشته‌هايي تعریف شده است. اميدواريم بتوانیم در آینده اين چشم‌انداز را اجرا کنیم و به نحوی به تخصصی‌تر شدن مباحث رشته حدیث کمک کنیم.

به نظر می‌رسد با توجه به جایگاهی که حدیث در رشته‌های مختلف علوم اسلامی دارد، پرداختن به حدیث برای همه طلاب به نحوي ضرورت دارد، چه طلاب داخلی و چه خارجی. اگر طلاب نگاه استقلالی به حدیث نداشته و صرفا از زاویه نگاه سایر علوم به حدیث و علوم حدیثی بپردازند بسياري از حلاوت‌های حدیث درک نشده و به تبع آن تبلیغ و ترویج نمی‌شود.

طلاب خارجی در محیط بین‌الملل، با طیف وسیعی از سوالات و شبهاتی که از جانب سایر فرق اسلامی، مستشرقان و غیر مسلمانان و حتی شیعیان گرفتار افراط و تفریط مواجه‌اند که پاسخ سوالات ایشان در ارتباط با حدیث و مباحث مطروحه در معارف حدیثی است. ضمن اینکه ممکن است پاسخ‌هایی که ما را در جامعه شیعی و ایرانی و حوزوی خودمان قانع می‌کند، مخالفان فعال در حوزه بین‌الملل را قانع نکند. به همین جهت، ضرورت پرداختن به حدیث در میان طلاب خارجی نمایان‌تر است.

برخی از طلاب از یک سفر تبلیغی به كشورشان، انگیزه دوچندان پیدا کرده‌اند.

رهنامه: رشته حدیث در میان طلاب خارجی المصطفی از چه جایگاهی برخوردار است؟ آیا این رشته برای این طلاب از ویژگی خاصی برخوردار است؟

استاد: رشته حديث، بعد از رشته تفسیر و علوم قرآن، از پرمراجعه‌ترین رشته‌ها است و استقبال خوبی از آن مي‌شود.

نکته‌‌ای که درباره اهمیت پرداختن طلاب المصطفی به حدیث وجود دارد این است که زمینه‌هايی مطالعاتی و پژوهشی و کاری برای طلاب المصطفی وجود دارد که ممکن است برای طلاب ایرانی به آن قوت نباشد؛ براي مثال بحث استشراق از این موضوعات است. برخی از این طلاب به جهت آشنایی زبانی بهتری که دارند و به لحاظ آشنایی فرهنگی نزدیک‌تری که با مستشرقان دارند، می‌توانند نقش موثرتری در ترجمه آثار و معرفی و نقد مستشرقان حدیث‌پژوه ایفا نمایند. پایان‌نامه‌ای که در معرفی و نقد اندیشه‌های اوری روبین نوشته شد نمونه ای از فعالیت‌های موفق در این زمینه بود.

دومین نکته حایز اهمیت، پرداختن به موضوع حوزه‌ها و مکاتب حدیثی است. بحث حوزه‌ها و مکاتب از جمله موضوعاتی است که جای کار فراوانی دارد. اين رشته نسبتاً جديد است و کارهای خوبی در آن شروع شده است. ما اطلاعاتي درباره فعالیت‌های حدیثی در مناطق مختلف جغرافیایی داريم که امروز سابقه کافی از آنها در دسترس ما نیست و فقط لابه‌لای کتاب‌ها و گزارش‌ها است. چون به آن مناطق آشنا نیستیم، هم انگیزه کم و هم طبیعتاً توان کمی برای کسب اطلاع داریم؛ اما اين مسئله برایمان اهمیت و ضرورت دارد. طلاب خارجی می‌توانند در بحث حوزه‌ها و مکاتب فعال شوند، براي نمونه دو پایان‌نامه در زمینه حدیث در حوزه ماوراء‌‌النهر و یک پایان‌نامه درباره حوزه حدیثی شبه قاره هند داشته‌ایم. پایان‌نامه‌اي هم درباره فعالیت‌های حدیثی در افغانستان امروزی داشته‌ایم كه مثلاً در سابقه تاریخی‌اش چه فعالیت‌های حدیثی شیعی شکل گرفته است؟ با نام افغانستان بوده يا عنوانی ديگر؟ چه کارهایی انجام شده است؟ درباره مغرب جهان اسلام هم پایان‌نامه‌هایی تصويب شده يا در حال تصويب است. ما اطلاع بسيار کم و ناكافي از جاهایی داريم که شیعیان در دوره فاطمیان و ديگر دوره‌ها فعالیت‌های شیعی، ولو غير اثناعشری داشته‌اند. طلاب خارجی، با توجه به انگیزه میهنی که دارند، علاقه‌مند هستند و در این حوزه‌ها فعالیت‌هایی انجام می‌دهند.

زمینه بعدی احیای میراث حدیثی موجود در قالب نسخ خطی است. در بسیاری از کشورهای جهان، مثل یمن، ترکیه و شبه قاره، کتاب‌های حدیثی ما در قالب نسخ خطی وجود دارند که ممکن است به نحوی به بهبود وضعیت نسخه‌های موجود بینجامد يا نسخه‌های جدیدی از دل اینها بیرون بیاید. ما طبیعتاً توان و امکانات کمی برای پرداختن به این حوزه‌ها داریم، ولی اگر طلاب خارجی فعال شوند، می‌توانند این کارها را انجام بدهند.

بحث‌های معارفی و تبلیغی نيز بخشی از فعاليت‌ها است. علی رغم فعالیت گسترده وهابیت در سراسر جهان و شبهاتی که غالبا با تکیه بر احادیث مطرح می‌نمایند، ارسال مبلغان ایرانی به کشورهای مختلف جهان با محذورات مختلفی مواجه است. اما فارغ‌التحصیلان حدیث می‌توانند مبلّغان و مدافعان حریم تشیع در دنیا باشند. الحمدلله امروزه فارغ‌التحصیلان ما، با دانش حدیثی که اینجا فرا گرفته‌اند، در تعداد قابل توجهی از کشورهای جهان، مشغول تبلیغ هستند؛ این امر برای ما مایه خوشحالی و افتخار است.

به طور کلی به دنبال این هستيم که به نحوی دفاع از مرزهای اعتقادی شیعه را، به‌ خصوص در حوزه‌ای که مربوط به حدیث می‌شود، از تمرکز در قم خارج كنيم؛ یعنی در هر منطقه جغرافیایی تشکل‌هایی از افراد نخبه و خبره و دانشمندان فاضلی که به ‌خصوص در رشته حدیث، توانمندی لازم را دارند شكل بگيرد و پایگاهی ایجاد شود كه از آنجا شروع به نشر و دفاع و فعالیت کنند.

رهنامه: آیا مطالب آموزشی طلاب خارجی درباره حدیث، متناسب با نیازهای تبلیغی و مانند آن است؟

استاد: در سرفصل‌های ما، مطالب تا حدی در قالب حدیث‌خوانی و فقه الحدیث است كه به نظرم خوب طراحی شده است؛ اما در بررسی‌هایی که طی این مدت در گروه علمی تربیتی حدیث داشتیم، احساس کردیم شاید مقداری توجه به خود حدیث و معارف حدیثی، در کنار علوم حدیث، برای طلاب ما ضرورت بیشتری داشته باشد. به همين دليل کلاس‌های فوق‌برنامه حدیث‌خوانی را تعبیه كرديم. همچنين سعی شد برنامه‌هایی مانند نشست‌های علمی، متناسب با نیازها و ضرورت‌های منطقه‌ای داشته باشيم. تاکنون حدود ده نشست علمی برگزار شده كه بخشی از آن با همکاری انجمن حدیث حوزه و بخشی مستقل انجام شده است. به نظر من نشست‌های متنوع و خوبی بوده است. طلاب نیز فعالیت‌های مختلفی در حوزه پاسخ به نیازهای روز انجام داده‌اند، چه در قالب آثار حدیثی، مثل کتاب‌ها و مقالاتی که تأليف کرده‌اند و چه در قالب آثاری كه به زبان‌های دیگر برگردانده‌اند.

رهنامه: تولیدات حدیثی در قالب تبلیغ‌های برون‌مرزی است؛ ولی بخش مهم‌تر یا در همان ردیف، تولید آثار پژوهشی است. آیا برای طلاب خارجی که هزينه زيادي صرف آموزششان از کارشناسی تا دکتری و سطح چهار مي‌شود، پژوهشکده یا جایی در نظر گرفته‌ايد كه مشغول کارهای پژوهشی حدیثی شوند و از علمی که کسب کرده‌اند استفاده کنند؟

استاد: در جامعه المصطفی انجمن فارغ التحصیلان را داریم که امور دانش‌آموختگان را پی‌گیری می‌كند تا فعالیت‌هایشان در زمینه تبلیغ و تدریس و پژوهش ادامه پیدا کند. المصطفی همچنين پژوهشگاهی دارد که در حوزه قرآن و حدیث فعال است. طلاب المصطفی در بسیاری از مؤسسات بین‌المللی داخل کشور مشغول کارهای پژوهشی، اعم از ترجمه و تألیف و فعالیت‌های دیگر هستند. معمولاً در جاهایی که کار بین‌المللی وجود داشته باشد، فارغ التحصیلان المصطفی کمک می‌کنند. تا جایی که اطلاع دارم، از طرح‌هاي المصطفي اين است که در کنار هر مدرسه عالی ـ که در حقیقت همان دانشکده است ـ یک پژوهشکده نيز تعریف شود تا خروجی‌های دانشكده بتوانند در آن پژوهشکده مشغول فعالیت‌های پژوهشی بشوند. غیر از بحث تبلیغ و انجام کارهای پژوهشی، تألیف کتاب‌های حدیثی چشم‌اندازی است که در دوره‌های آموزشی‌ مورد تاکید قرار می‌گیرد. همواره این‌طور بوده که جوامع و کتاب‌های حدیثی متناسب با شرایط دوره‌هاي تاريخي متفاوت و مناطق جغرافیایی مختلف نوشته شده‌اند، اگرنه ضرورتی نداشت که در طول تاریخ جوامع و کتاب‌های حدیثی متعدد نوشته شوند. اين مسئله نشان می‌دهد که در هر دوره، متناسب با نیاز و فضا و جغرافیاي آن دوره، یک اثر حدیثی جدید به وجود آمده است. تدوین آثار حدیثی یکی از چشم‌اندازهایی است که داریم.

تعداد قابل توجهی از طلاب ما در بعضی از کشورها، مانند آذربایجان و تاجیکستان و شبه قاره و عراق، مشغول به توسعه تحصیل در رشته حدیث‌اند. امیدواریم در آینده نه‌چندان دور شاهد تاسیس دانشکده‌ها و مراکز آموزش عالی حدیثی را در آن مناطق به زبان خودشان و مطابق با شرایط خودشان باشیم. اين چشم‌اندازها در حوزه حدیث مقداري کلان‌ترند. به طور کلی به دنبال این هستيم که به نحوی دفاع از مرزهای اعتقادی شیعه را، به‌ خصوص در حوزه‌ای که مربوط به حدیث می‌شود، از تمرکز در قم خارج كنيم؛ یعنی در هر منطقه جغرافیایی تشکل‌هایی از افراد نخبه و خبره و دانشمندان فاضلی که به ‌خصوص در رشته حدیث، توانمندی لازم را دارند شكل بگيرد و پایگاهی ایجاد شود كه از آنجا شروع به نشر و دفاع و فعالیت کنند و قم به جای اینکه مرکز آموزش و تولید ادبیات دفاع از تشیع و ترویج تشیع باشد، تبدیل به مرکز فرماندهی شود و هدایت‌گری کلی را انجام ‌دهد. ان‌شاء‌الله امید است با عنایات حضرت حجت به آن دست پیدا کنیم.