… مطالعه تاريخ و زندگي ائمه گر‌چه ظاهراً به شيعيان اختصاص دارد ولي اهل سنت کتب زيادي در اين‌باره نوشته‌اند. يکي از مشکلات اين دسته کتاب‌ها آن است که بخصوص عالمان شيعه به جاي تاريخ‌نگاري و شرح زندگاني ائمه معصومين، به نقل فضائل و مناقب آنان پرداخته و از گزارش تاريخ و رفتار فردي و اجتماعي آنان کمتر گفته‌اند. متأسفانه بسياري از مطالبي که امروزه جامعه شيعه براي الگو گرفتن از ائمه خود بدان نياز دارد در اين کتاب‌ها نيست و مؤلفان همّ و غمّ خود را در اثبات امامت دوازده امام با نقل مناقب آنها مي‌دانستند.

مقدمه

علم تاريخ با همه شاخه‌ها و زير مجموعه‌هايش به لحاظ دسته‌بندي، ذيل علوم انساني جاي مي‌گيرد. اين موضوع در قديم بخشي از فعاليت‌هاي عالمان و محدثان بوده و به‌تدريج که فقه و اصول در حوزه‌ها اهميت يافته، تاريخ همانند بسياري ازعلوم به حاشيه رفته است. گويا تصور بر اين بوده که اين علم، داستان پيشينيان است و مطالعه آن نيازي به آموزش و نشستن پاي درس استاد ندارد. از اين رو سال‌ها بلکه قرن‌هاست که آموزش تاريخ و دستکم تاريخ اسلام در حوزه‌هاي علميه شکل درسي نداشته است.

اين مقدمه در واقع، مشکل بحث از سير مطالعاتي در تاريخ را نشان مي‌دهد زيرا منابع زيادي از دوره‌هاي متقدم بخصوص از عالمان شيعه در اختيار ما نيست و يا اگر هست جنبه درسي نداشته تا براي آنها سيري تعريف کنيم و علاقمند به اين رشته بداند از چه کتابي آغاز کند و چه روندي را طي کند.

چنانکه اين رشته در دروس دانشگاهي نيز چندان سابقه ندارد تا آثار فراواني همانند علوم ادبي و کلام بدان اختصاص يافته باشد. با اين همه تلاش مي‌کنيم با استفاده از آنچه تاکنون، بخصوص در يک دهه گذشته از ميان آثار استادان حوزه و دانشگاه نوشته شده، سيري را بيان کنيم. قسمت اصلي و مهم‌تر اين بحث، شناخت منابع و شيوه بهره‌بردن از آنهاست که توصيه مي‌شود به آن اهتمام شود.

تاکنون سير کاملي براي مطالعه تاريخ اسلام و تشيع و معصومان تدوين نشده است جز آن‌چه معاونت تهذيب حوزه‌هاي علميه که با مشورت استادان فن، با عنوان “سير مطالعاتي تاريخ اسلام” منتشر کرده و در فضاي مجازي قابل دسترسي است. پيش از اين، بايد آن نوشته که آثار متعددي را نام برده است ديده شود. گفتار حاضر هم با اين اميد نوشته مي‌شود که در‌آمدي براي آثار کامل‌تر و بهتر در زمينه سير مطالعاتي تاريخ باشد.

تنوع و دسته‌بندي‌ها

از تاريخ جهان که بگذريم، در حوزه تاريخ اسلام و تاريخ مسلمانان، دسته‌بندي‌هاي متنوعي را مي‌توان بيان کرد. يک تقسيم براساس دوره‌هايي است که بر اسلام و مسلمانان گذشته است: 1ـ تاريخ اسلام که اصطلاحاً محدوده وسيعي از ظهور اسلام تا پايان خلافت عباسيان يعني سال 656 هجري را شامل مي‌شود. 2ـ تاريخ تشيع که اختصاص به گذشته مذهب تشيع و شيعيان دارد و آن هم قلمروي همانند تاريخ اسلام بلکه تا عصر حاضر را در برمي‌گيرد. 3ـ تاريخ ائمه يا تاريخ اهل البيت که دوران پس از رسول خدا تا پايان غيبت صغرا را شامل مي‌شود. 4ـ تاريخ خلفا که زندگي خلفا و رويدادهاي دستگاه خلافت را از سقيفه و پايان خلافت عباسيان در برمي‌گيرد. دوره‌هاي کوتاه‌تري هم مي‌توان در اين دسته‌بندي تعريف کرد مانند سيره نبوي يا عصر رسالت که محدود به 23 سال حضور رسول الله و بعثت تا رحلت آن حضرت را بحث مي‌کند.

تقسيم ديگر به لحاظ محدوده جغرافيايي يا مناطق است که اصطلاح تاريخ محلي براي آن به‌کار مي‌رود. دايره وسيع‌تر آن، تاريخ دوره‌ها و مناطقي مانند ايران اسلامي است که خود يکي از گرايش‌هاي رشته تاريخ است.

تقسيمي هم به لحاظ شيوه‌ها و مکاتب تاريخ‌نگاري وجود دارد. اين که مورخ از چه روشي براي گزارش تاريخ استفاده کرده يا چه مکتب‌هايي در تاريخ‌نگاري وجود داشته و مورخان با چه رويکردها و ذهنيت‌هايي تاريخ اسلام را تدوين و گزارش کرده‌اند. البته اين تقسيم به کار تحليل‌گر و پژوهشگر تاريخ مي‌آيد  و نياز عمومي نيست.

اما دسته‌بندي مهمي که براي مطالعه تاريخ بايد مورد توجه قرار گيرد، به لحاظ منابع است که در آن، دوره‌ها و مناطق نيز جاي مي‌گيرد. مهم‌ترين تقسيم نيز به لحاظ اعتبار منابع است که تحليل و تحقيق تاريخ بسته به اين دسته‌بندي است.

بخش اول؛ سير مطالعاتي

تعيين سير مطالعه براي رشته تاريخ مانند ديگر رشته‌هاي درسي نيست و علت آن گستردگي مباحث آن است. اگر فقط تاريخ اسلام و مسلمانان را در نظر بگيريم حدود پانزده قرن رويدادهاي مختلف را شامل مي‌شود که از جاهليت شروع شده و تا دوران معاصر را در برمي‌گيرد. طبعاً تاريخ ملت‌هاي کهن و اديان پيش از اسلام، از اين مقدار هم فراتر خواهد رفت.

در بيان سير مطالعه تاريخ اسلام و تاريخ اهل بيت(ع) ممکن است دو گونه دسته‌بندي داشته باشيم: يکي به لحاظ عنوان يا مبحث؛ دوم به لحاظ سطح مخاطب و خواننده کتاب‌ها. در قسمت اول تقسيماتي که پيش‌تر بيان کرديم جاري است. يعني علاقه‌مند به مطالعه تاريخ، مشخص کند که به کدام حوزه نظر دارد و آثار مربوط به آن حوزه را مطالعه کند. در اين‌جا به تناسب اين که مخاطب، طلاب عزيز هستند از سه حوزه تاريخ اسلام؛ تاريخ تشيع و تاريخ معصومان سخن مي‌گوييم هر چند مي‌توان به‌نوعي آنها را متداخل در همديگر دانست. زيرا تاريخ معصومين بخشي از تاريخ تشيع است و تاريخ تشيع هم جزئي از تاريخ اسلام.

قبلاً تذکر چند نکته لازم است. 1ـ در اصطلاح نويسندگان تاريخي، منظور از تاريخ اسلام، دوره بعثت رسول خدا و ظهور اسلام تا سقوط خلافت عباسيان در بغداد است (سال 656 ه‍. ق) البته غالباً از جاهليت نيز به‌عنوان مقدمه شناخت عصر بعثت بحث مي‌شود. علت پايان دادن آن به دولت عباسيان اين است که از ديدگاه اهل سنت که اکثريت مسلمانان هستند، خلافت اسلامي با سقوط بغداد پايان يافته و حکومت‌هاي پس از آن مشروعيت ندارند. اگر بخواهيم نام بهتري بر اين دوره و دوره‌هاي بعدي بگذاريم، تاريخ مسلمانان است نه تاريخ اسلام. 2ـ  منظور از تاريخ تشيع در غالب آثار، عموم فقهاي شيعي است. 3ـ گر‌چه به لحاظ مفهوم‌شناسي، اصطلاح تاريخ ائمه با سيره متفاوت است ولي در کتاب‌هايي که درباره ائمه و معصومين نوشته شده، به اين موضوع توجه نشده است از اين رو نام بسياري از کتاب‌ها “سيره” است ولي به تاريخ نيز پرداخته‌اند. 4ـ در قسمت تاريخ ائمه، کتاب‌هايي معرفي مي‌شود که به همه معصومان يا ائمه پرداخته باشد و تک‌نگاري‌ها در اين‌جا ذکر نخواهد شد. 5ـ آنچه در اين‌جا معرفي مي‌شود بخش کوچکي از کتب تاريخي مربوط به حوزه تاريخ اسلام و تشيع و معصومان است. اگرچه متأسفانه بسياري از کتب موجود، ارزش معرفي ندارند، آثار بسياري هم هست که عالمانه و محققانه نوشته شده ولي ذکر همه آنها در اين وجيزه ميسر نيست چون به موضوعي خاص پرداخته است يا قلم ما از ذکر آن غفلت کرده است. تلاش نگارنده آن بوده که بيشتر، آثار استادان و پيش‌کسوتان تاريخ را نام ببرد.

اما به لحاظ سطح مخاطب، در اينجا از سه سطح يا مقطع: مقدماتي، متوسط و تحقيقي سخن خواهيم گفت. در سطح سوم به معرفي تعدادي از منابع اصلي مي‌پردازيم که براي محققان و تحليل‌گران تاريخ نياز است.

الف) سطح مقدماتي

1ـ تاريخ اسلام؛ براي شروع و مطالعه کلي درباره تاريخ اسلام، مناسب است از کتاب‌هايي شروع شود که به اختصار درباره کل اين موضوع، اطلاعاتي را ارائه مي‌کند. شايد خلاصه و جامع‌ترين اثر از اين نمونه، کتاب تاريخ اسلام نوشته مرحوم دکتر سيد علي اکبر فياض باشد که در 200 صفحه (به قطع وزيري) از تاريخ جاهلي، دوران رسول خدا، عصر خلفاي پس از پيامبر و امويان و عباسيان تا سقوط بغداد بحث کرده است. نيمي از کتاب درباره عصر رسول خدا و نيمي ديگر به ديگر مباحث اختصاص دارد. مولف از دانش آموختگان حوزه و دانشگاه بوده و به سال 1350 ش درگذشته است اما به نظر مي‌رسد کتاب وي همچنان ارزشمند است. کتاب تاريخ تحليلي و سياسي اسلام اثر استاد علي اکبر حسني هم با حجم بيشتري در دو جلد به حوادث تاريخ اسلام تا سقوط بغداد پرداخته و ضمناً از امامان شيعه بحث کرده است. جلد نخست اين کتاب به دوران پيامبر تا پايان خلافت امام حسن مجتبي(ع) مي‌پردازد.

پس از اين دو کتاب براي مطالعه عمومي و اطلاع کلي از تاريخ اسلام مراجعه به کتاب مفصل‌تر دايرة المعارف تاريخي رويدادهاي تاريخ اسلام خوب است. اگر چه اين کتاب عنوان دايرة المعارف دارد ولي معيارهاي رسمي آن را ندارد بلکه ترجمه کتاب الاحداث ترمانيني است که دربردارنده مجموعه‌اي از مباحث تاريخ اسلام است. هر چند نويسنده از اهل سنت است ولي مترجمان با درج يادداشت‌ها و حواشي بر اين کتاب، نظرات شيعه را هم نوشته و اشکالات کتاب را برطرف کرده‌اند. از اين اثر تاکنون دو جلد ترجمه شده که رويدادهاي تاريخ اسلام تا سال 500 را دارد. دو جلد رحلي شامل حوادث و اعلام تاريخي از زمان رسول خدا تا سال 500.

در اين سطح مي‌توان از کتاب‌هاي آموزش عمومي تاريخ در مراکزي همانند سپاه پاسداران نام برد. همچنين از آنجا که دانشجويان تمامي رشته‌ها لازم است دو واحد عمومي تاريخ اسلام بگذرانند، تاکنون کتاب‌هاي بسياري با همين عنوان تاريخ اسلام نوشته شده است که به تاريخ صدر اسلام مي‌پردازد. تاريخ اسلام مرحوم فياض که نام برده شد به همين منظور نوشته شده و پس از آن، سال‌ها کتاب تاريخ تحليلي اسلام اثر مرحوم دکتر سيد جعفر شهيدي که او هم فارغ التحصيل حوزه و دانشگاه بود، براي اين منظور تدريس مي‌شد و ده‌ها بار تجديد چاپ شد. در کنار اين کتاب، نهاد نمايندگي رهبري در دانشگاه‌ها آثار متعددي با همين عنوان تاريخ اسلام يا تاريخ تحليلي اسلام تهيه کرده و در دسترس استادان و دانشجويان عمومي قرار دارد. مطالعه اين آثار براي طلابي که بخواهند کلياتي از تاريخ اسلام را مرور کنند خوب است.

2ـ تاريخ تشيع؛ کتاب شيعه در اسلام اثر مرحوم علامه طباطبايي گر چه با رويکرد کلامي نوشته شده، اما قسمت نخست آن مروري بر تاريخ تشيع است. تاريخ تشيع اثر مرحوم محمد کاظم خواجويان هم کتابي کم حجم است که کلياتي را درباره تاريخ تشيع بيان مي‌کند. پس از آن، کتاب تاريخ شيعه مرحوم محمد حسين مظفر است که توسط استاد محمد باقر حجتي ترجمه شده است.

3ـ تاريخ معصومان؛ از آثار فارسي کهن مانند جلاء العيون اثر علامه محمد باقر مجلسي (م 1111) درباره زندگي چهارده معصوم که بگذريم کتاب منتهي الآمال في تواريخ النبي و الآل اثر مرحوم شيخ عباس قمي (م 1359 ق) با گذشت سال‌ها همچنان ارزشمند است. همچنين مرحوم سيد محسن امين (م 1377 ق) در آغاز کتاب اعيان الشيعه به تفصيل درباره زندگاني ائمه بحث کرده و با عنوان سيره معصومان در شش جلد ترجمه شده است. آثار جديدتر از اين قرار است: زندگاني چهارده معصوم اثر مرحوم حسين عماد زاده (م 1369 ش)؛ کتاب 40 جلدي موسوعة سيرة اهل البيت نوشته مرحوم باقر شريف القرشي (م 1391 ش) که مجلداتي از آن ترجمه شده است به زندگاني معصومين و برخي از امامزادگان مي‌پردازد؛ کتاب سيره پيشوايان اثر استاد مهدي پيشوايي و تاريخ امامت نوشته دکتر اصغر منتظر القائم.

ب) سطح متوسط

در سطح دوم به کتاب‌هايي اشاره مي‌شود که مباحث را با تحقيق و تحليل بيشتري عرضه کرده‌اند. طبعاً خواننده اين کتاب‌ها اطلاعات اوليه‌اي از تاريخ اسلام و ائمه خواهد داشت و اين کتاب‌ها آگهي‌هاي بيشتري به وي داده و بخشي از سوالات او را پاسخ خواهد گفت.

1ـ تاريخ اسلام؛ در اين سطح مطالعه کتاب‌هاي استادان و پيش‌کسوتان عرصه تاريخ اسلام در حوزه آقايان رسول جعفريان، محمد هادي يوسفي غروي و مهدي پيشوايي پيشنهاد مي‌شود. تاريخ سياسي اسلام دو جلد شامل سيره رسول خدا و تاريخ خلفا (تا پايان عصر اموي) از استاد جعفريان با نگاهي تحليلي و جزئي به حوادث پرداخته است. کتاب موسوعة التاريخ الاسلامي از استاد يوسفي غروي در هشت جلد به زبان عربي نوشته شده و مشتمل بر تاريخ اسلام و ائمه تا پايان دوران امامت است. سه جلد نخست اين کتاب با عنوان تاريخ اسلام عصر پيامبر اعظم به قلم حسين علي عربي ترجمه شده است. کتاب تاريخ اسلام استاد پيشوايي با تفصيل بيشتري به حوادث پرداخته و جلد اول، دوران پيامبر و جلد دوم از سقيفه تا کربلاست. در اين رديف مي‌توان به کتاب تاريخ سياسي اسلام نوشته حسن ابراهيم حسن اشاره کرد که توسط مترجم مشهور مرحوم ابوالقاسم پاينده به فارسي برگردانده شده است. البته چون مؤلف اين کتاب بر مذهب عامه است خواننده بايد توجه داشته باشد که برخي مطالب آن قابل نقد است و مطالعه آن مي‌تواند مقدمه‌اي براي مراجعه به آثاري باشد که شبهات تاريخي را پاسخ مي‌دهد.

2ـ تاريخ تشيع؛ کتاب تاريخ تشيع در ايران از استاد رسول جعفريان مطالب ارزشمندي دارد و با وجود اختصاص آن به ايران قديم، مطالب عمومي شيعه را هم دارد.  اما با مراجعه به کتابخانه‌ها و مطالعه اطلس شيعه که زير نظر ايشان تدوين و تنظيم شده است اطلاعات بيشتري از تاريخ تشيع خواهيد داشت. کتاب تاريخ تشيع گروه تاريخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه هم مباحث مختلفي از تاريخ شيعيان را دربردارد. در اين ميان کتاب تشيع در مسير تاريخ از محمد حسين جعفري قدري تخصصي‌تر نوشته شده و مباحثي از دوره‌هاي آغازين شيعه و روند مذهب تشيع را بررسي مي‌کند.

3ـ تاريخ معصومان؛ سيري در سيره ائمه؛ علامه شهيد مرتضي مطهري (م 1358 ش)؛ حيات فکري و سياسي امامان شيعه؛ استاد رسول جعفريان؛ سيرة الائمة الاثني عشر اثر هاشم معروف الحسني از علمان لبنان که با عنوان زندگاني دوازده امام ترجمه شده است از اين لحاظ ارزشمند است که احاديث و اخبار را با دقت بيشتري نقل مي‌کند. مسندهاي ائمه (هر کدام با عنوان مستقل مسند الامام. . . ) که توسط مرحوم عزيز الله عطاردي (م 1393 ش) جمع‌آوري شده است و اطلاعاتي جامع درباره تاريخ ائمه ارائه مي‌دهد. البته اين کتاب به منزله مرجع نيز محسوب مي‌شود.

4ـ تک‌نگاري‌هاي ائمه و تاريخ ايران و تمدن؛ درباره خصوص تاريخ امير مؤمنان کتاب فروغ ولايت آيت الله سبحاني براي هر سطحي مناسب است. در خصوص تاريخ امام حسين(ع) مقتل جامع سيد الشهدا که زير نظر استاد پيشوايي نوشته شده، فعلاً بهترين و جامع‌ترين گزينه است. درباره امام دوازدهم، کتاب دادگستر جهان، از آيت الله ابراهيم اميني، تاريخ سياسي غيبت امام دوازدهم از دکتر جاسم حسين نويسنده عراقي و چهار جلدي موسوعة الامام المهدي اثر مرحوم سيد محمد صدر که بيشتر آن ترجمه شده است، معرفي مي‌شوند.

در پايان اين قسمت به کتاب‌هايي درباره تاريخ ايران و تاريخ تمدن هم اشاره مي‌کنيم. مجموعه چهار جلدي تاريخ ايران اسلامي اثر استاد رسول جعفريان تاريخ ايران را از آمدن اسلام تا زوال دولت صفوي بحث کرده است. (ج 1، از پيدايش اسلام تا ايران اسلامي، ج 2، از طلوع طاهريان تا غروب خوارزمشاهيان، ج 3، از يورش مغولان تا زوال ترکمانان، ج 4، صفويه از ظهور تا زوال). درباره تمدن کتاب تاريخ  تمدن اسلام نوشته جرجي زيدان ترجمه جواهر کلام همچنان مطالعه مي‌شود و با آنکه مؤلف آن مسيحي است و ده‌ها سال از تأليف آن مي‌گذرد هنوز جايگزين جامع و کاملي براي آن نمي‌يابيم. کتاب کوفه از پيدايش تا عاشورا نوشته استاد نعمت الله صفري کلياتي از مباحث تمدني در تاريخ اسلام و تشيع را بيان مي‌کند.

ج) سطح تحقيقي

براي تحقيق بايد به کتاب‌هاي اصلي و منابع دست اول مراجعه کرد. اين کتاب‌ها مشتمل بر موادّ خام و اطلاعات اصلي در زمينه رويدادهاي تاريخي است. طبعا مراجعه به مواد خام براي کسي شايسته است که آموزش‌هاي اوليه را ديده و با روش‌هاي تحقيق در تاريخ آشنا باشد و بتواند صحت و سقم مطالب را تشخيص دهد. مراجعه به اين منابع دست کم پرسش‌هايي جدي براي خواننده ايجاد مي‌کند که يا بايد به کتب تحقيقي برگردد يا خود به بررسي آن بپردازد.

در مباحث تخصصي تاريخ، واژه منبع معناي خاصي دارد. اصل منبع به اسناد اصلي گفته مي‌شود که شامل کتيبه و سکه و اسناد غير مکتوب هم هست ولي امروزه بخصوص در مباحث تاريخ اسلام که کمتر از منابع ديگر بهره‌مند هستيم، واژه منبع منصرف به آثار مکتوب شده است. پيداست که منبع به معناي محل جوشيدن است بنابراين اثري را منبع مي‌ناميم که همانند سرچشمه زلال آب، دست نخورده باشد و در مسير طولاني تاريخ اسلام با تغييرات و اشکالات ناشي از عوامل مختلف، تحريف و تصحيف نشده و هر چه بيشتر به سرچشمه نزديک باشد. بي‌شک اين تعبير در خصوص دوره‌هاي نخستين تاريخ اسلام، تسامحي است زيرا نخستين آثاري که امروزه از تاريخ صدر اسلام در دست داريم و البته مي‌توان به آن اعتماد کرد در سده دوم هجري جمع آوري و نوشته شده است پس همين فاصله طولاني از رويدادهاي دوران پيامبر و ائمه و خلفاي نخستين مي‌تواند به اعتماد ما آسيب وارد کند. اين همه گذشته از اين است که هر مورخي ممکن است با گرايش خاص خود مطالبي را افزوده يا حذف کرده و يا دست‌کم  از روي غفلت بدان نپرداخته است.

از آنچه گذشت روشن شد که نبايد با وجود آثار دست اول در هر واقعه، به سراغ کتاب‌هايي رفت که آن مطالب را از کتب پيشين گرفته‌اند. تاکيد بر “هر واقعه” بدان جهت است که منابع دست اول درباره هر واقعه‌اي متفاوتند. اگر تاريخ طبري (نوشته قرن سوم) درباره حوادث دوران رسالت به اندازه سيره ابن هشام (نوشته قرن دوم) اعتبار ندارد و دست دوم به شمار مي‌رود، ولي درباره رويدادهاي زمان خود طبري يعني قرن سوم، منبع دست اول خواهد بود. همين‌طور آنچه در کتاب الکامل ابن اثير (م 630) درباره حوادث صدر اسلام و دوران خلفاي اموي و عباسي آمده است، غالباً از منابع پيشين مانند طبري گرفته شده و به اندازه آنها اعتبار ندارد ولي مطالب ابن اثير درباره حوادث دوران مغول و سقوط خلافت عباسي و آنچه در دوره خودش اتفاق افتاده است، دست اول و دست‌ نخوده تلقي مي‌شود.

با اين وصف، محققان و تحليل‌گران تاريخ، هيچ اعتباري براي منقولات کتاب‌هايي همچون ناسخ التواريخ (نوشته دوره قاجار) در خصوص رويدادهاي تاريخ اسلام و تشيع و ائمه قائل نيستند. البته تحليل و نقد و نظر هر نويسنده‌اي هر چند امروزي درباره حوادث زمان‌هاي دور، قابل توجه و اهتمام و احترام است اما نقل آنان، مواد خامي براي وقايع زمان غير خود به شمار نمي‌رود.

نکته مهم ديگري که به‌عنوان مقدمه بايد ذکر کرد اين است که بيشتر منابع اوليه تاريخ اسلام در انحصار مورخان اهل سنت است و شيعيان کمتر موقعيت ثبت وقايع را يافته‌اند و يا کتب آنان در فراز و نشيب روزگار از بين رفته است. حتي برخي شيعيان هم به شيوه اهل سنت تاريخ را نگاشته‌اند. مثلاً يعقوبي که نمي‌توان تشيع او را انکار کرد يا مسعودي که به نظر بسياري، شيعه است کتاب‌هاي خود تاريخ يعقوبي و مروج الذهب را با رويکردي فرا مذهبي نوشته‌اند که خواننده غير مطلع، آنان را سني مذهب خواهد دانست زيرا مانند بقيه به تاريخ صدر اسلام و تاريخ خلافت پرداخته‌اند.

با اين مقدمه، به بيان منابع تاريخ اسلام و معصومين مي‌پردازيم. اما براي آشنايي بيشتر با منابع به کتاب‌هايي که در اين زمينه نوشته شده است مراجعه شود مانند تاريخ‌نگاري در اسلام نوشته استادان سجادي و عالم‌زاده، منابع تاريخ اسلام استاد جعفريان. اما براي آشنايي با روش‌هاي تحقيق علاوه بر آموزش و تلمّذ نزد استاد، کتاب‌هايي را که با  همين عنوان نوشته شده است بايد مراجعه نمود. طبعاً بخشي از پژوهشگري، کسب تجربه و مهارت يافتن با مجموعه عوامل خواهد بود.

بخش دوم؛ کتاب‌شناسي يا آشنايي با کتب تاريخي

منابع و آثار تاريخي را به‌گونه‌هاي متنوعي مي‌توان دسته‌بندي کرد: جاهليت و ايام العرب، سيره نبوي، تاريخ ائمه، تاريخ عمومي، تاريخ خلفا، تاريخ محلي، انساب، خاندان‌ها، جغرافياي تاريخي، شرح حال، طبقات، فتوح و جنگ‌ها، مقتل‌ها، فرق و مذاهب يا ملل و نحل، فرهنگ‌نامه‌ها يا تاريخ ادبيات.

اين دسته‌بندي، سليقه‌اي و تفنني است چون مي‌توان دسته‌هاي بسياري را ترسيم کرد يا با ادغام کردن آنها، دسته‌هاي کمتري را در نظر گرفت. با اين حال ممکن است آثاري تاريخي وجود داشته باشد که ذيل اين مجموعه جاي نگيرد.

الف) تاريخ عمومي

منظور از تاريخ عمومي کتاب‌هايي است که از آغاز آفرينش و خلقت حضرت آدم تا آنجا که مؤلف زنده بوده و توانسته يا خواسته است، در‌بردارد. برخي از اين کتاب‌ها مفصل است و برخي به‌طور مختصر گزارش‌هاي تاريخي را نقل مي‌کنند. ترتيب کتاب‌هايي که در پي مي‌آيد نه براساس اهميت که بنا به تاريخ نوشته شدن آنهاست. همچنين بنا بر ياد کردن از همه تواريخ عمومي نداريم بلکه به مهم‌ترين آنها اشاره مي‌کنيم.

1ـ الاخبار الطروال؛ ابوحنيفه احمد بن داود دينوري (. . . 282)

اين کتاب با تاکيد بر تاريخ ايران نوشته شده و به شرح اجمالي رويدادهاي تاريخي از خلقت آدم تا پايان عصر معتصم مي‌پردازد. مشخصات: يک جلد؛ زبان عربي؛ ترجمه محمود مهدوي دامغاني.

2ـ تاريخ يعقوبي؛ احمد بن اسحاق مشهور به ابن واضح يعقوبي (. . . 284 يا بعد از 292)

اين کتاب همانند غالب تواريخ عمومي، مطالب تاريخي را به شکل پيوسته و به ترتيب دوره‌هاي حاکمان، بدون ذکر سلسله اسناد مي‌آورد. يعقوبي از شيعيان امامي مذهب و معتقد به ائمه است و شايد موردي استثنايي در ميان مورخان عمومي تاريخ اسلام باشد که مي‌توان به قطع درباره تشيع او سخن گفت. تاريخ يعقوبي از منابع معتبر تاريخ اسلام است ولي سلسله اسناد را حذف کرده است. مشخصات: دو جلد؛ زبان عربي؛ ترجمه محمد ابراهيم آيتي.

3ـ تاريخ الاُمم و الملوک مشهور به تاريخ طبري؛ محمد بن جرير طبري (224-310)

تاريخ طبري مهم‌ترين اثر تاريخ عمومي است که حوادث سه قرن نخست هجري را دربردارد. اهميت کتاب به شيوه حديثي آن است که راهي براي ارزيابي روايات خود گذاشته است. در اين کتاب روايات متعددي براي يک واقعه ذکر شده است. نويسنده آن ابوجعفر محمد بن جرير طبري از علماي اهل سنت است که در فقه و تفسير نيز آثاري از خود برجاي گذاشت. مشخصات: زبان عربي؛ چاپ 8 جلدي و 11 جلدي مصحح؛ ترجمه ابوالقاسم پاينده.

4ـ مروج الذهب و معادن الجوهر؛ علي بن حسين مسعودي (287-346)

اين کتاب از اعتبار بالايي در ميان منابع تاريخ اسلام برخوردار است. علاقه نويسنده آن به اهل بيت پيامبر و گرايش‌هاي شيعي او سبب شده است  او را جزو مورخان شيعي به حساب آورند. زبان عربي؛ دو چاپ چهار جلدي؛ ترجمه ابوالقاسم پاينده.

5ـ الکامل في التاريخ، ابوالحسن علي بن محمد شيباني جزري مشهور به ابن اثير (555-630)

اين کتاب رويدادهاي تاريخ اسلام را تا دو سال به مرگ مؤلف (628) ذکر کرده است. ابن اثير تاريخ صدر اسلام و چند سده نخست هجري را معمولا ًاز طبري و مورخان کهن نقل کرده و درباره حوادث دوران مغول منبع دست اول و مهمي به شمار مي‌رود. مشخصات: زبان عربي؛ 13 جلد؛ ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خليلي و ترجمه ديگري از سيد محمود روحاني و حميد رضا آزير.

شايسته است در اينجا از ديگر کتاب تاريخ عمومي مانند تجارب الاُمم، نوشته احمد بن حمد رازي مشهور به مسکويه (م 421)، المنتظم اثر ابوالفرج عبدالرحمن ابن جوزي (م 597)، البداية و النهاية از ابن کثير دمشقي ( م 774) و تاريخ ابن خلدون (م 808) نيز ياد کنيم که البته مطالب جديدي درباره صدر اسلام و زندگي معصومين ندارند و تاريخ اين دوره‌ها را معمولاً از کتب  پيشين نقل مي‌کنند.

ب) تاريخ معصومان

پيش از پرداختن به منابع کلي تاريخ معصومين، به دو کتاب اصلي درباره تاريخ رسول خدا اشاره مي‌کنيم. مهم‌ترين منابع سيره و مغازي که غالب روايات اين دو محور تاريخي به آنها باز‌مي‌گردد، عبارتند از: السيرة النبوية معروف به سيره ابن هشام و المغازي. سيره ابن هشام در اصل نوشته محمد بن اسحاق (م 150) است ولي عبدالملک بن هشام (م 213) آن را تهذيب و تلخيص کرده و البته مطالب و توضيحات کمي بر آن افزوده است. به هر حال اين کتاب قديمي‌ترين کتاب درباره زندگي شخصي و سياسي و اجتماعي رسول خداست. اگر ديگران هم در اين‌باره رواياتي داشته و نوشته‌اند اکنون به دست ما نرسيده است. اما کتاب المغازي نوشته محمد بن عمر واقدي (م 207) است. اين هم کتابي کهن است که اختصاص به جنگ‌هاي زمان رسول خدا دارد. بنابراين حوادث مکه در آن گزارش نشده است مگر در لابلاي مطالب مربوط به نبردها.

مورخان بعدي سيره اگر چه مطالب مختلفي از جاهاي ديگري آورده‌اند اما بيشترين منبع آنان اين دو کتاب است حتي اگر ظاهراً به آن ارجاع ندهند. گذشته از بحث‌هايي که درباره شيعه بودن مؤلفان اين کتاب‌ها وجود دارد و البته علمي نيست، گزارش‌هاي مربوط به امير مؤمنان و خاندان رسول خدا در عصر رسالت و بسياري از آنچه شيعه نيز نقل مي‌کند در همين کتاب‌هاست و بزرگاني چون شيخ مفيد نيز بدان استناد مي‌کنند. سيره ابن هشام با نام زندگاني محمد(ص) توسط استاد رسولي محلاتي ترجمه شده ولي اين ترجمه کامل و دقيق کتاب نيست و برخي از مطالب و اشعار ترجمه نشده است. ترجمه کتاب المغازي توسط محمود مهدوي دامغاني انجام شده است.

مطالعه تاريخ و زندگي ائمه گر‌چه ظاهراً به شيعيان اختصاص دارد ولي اهل سنت کتب زيادي در اين‌باره نوشته‌اند. يکي از مشکلات اين دسته کتاب‌ها آن است که بخصوص عالمان شيعه به جاي تاريخ‌نگاري و شرح زندگاني ائمه معصومين، به نقل فضائل و مناقب آنان پرداخته و از گزارش تاريخ و رفتار فردي و اجتماعي آنان کمتر گفته‌اند. متأسفانه بسياري از مطالبي که امروزه جامعه شيعه براي الگو گرفتن از ائمه خود بدان نياز دارد در اين کتاب‌ها نيست و مؤلفان همّ و غمّ خود را در اثبات امامت دوازده امام با نقل مناقب آنها مي‌دانستند. مهم‌ترين اين منابع ائمه به ترتيب زمان تأليف آنها چنين است:

1ـ اثبات الوصيه، علي بن حسين مسعودي (قرن 4)

با آن که اين کتاب قِدمت و شهرت دارد ولي محققان، انتساب آن را به مسعودي مشهور و صاحب کتاب مروج الذهب درست نمي‌دانند. يکي از معيارهاي اعتبار کتاب، نسبت آن به نويسنده است. اين کتاب پس از بيان اوصياي پيامبران پيشين به شرح اوصياي پيامبر اسلام يعني دوازده امام پرداخته است. مشخصات: يک جلد؛ زبان عربي؛ ترجمه محمد جواد نجفي.

2ـ شرح الاخبار في فضائل الائمة الاطهار؛ ابو حنيفه نعمان بن محمد تميمي مغربي (م 363)

اين کتاب به دليل آنکه نويسنده‌اش اسماعيلي مذهب است تا زندگي امام صادق(ع) را به تفصيل ذکر مي‌کند. پس از آن امامان ديگر را به‌طور خلاصه اشاره کرده و به سراغ روايات مهدويت رفته تا بر مهدي فاطمي تطبيق دهد. مشخصات: سه جلد؛ زبان عربي؛ ترجمه ندارد.

3ـ الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد؛ محمد بن محمد بن نعمان مشهور به شيخ مفيد (م 413)

اين کتاب را بايد مهم‌ترين اثر شيعي درباره زندگي ائمه به شمار آورد که بسياري از نويسندگان بعدي هم از آن بهره برده‌اند. اهميت کتاب به نويسنده آن فقيه و متکلم بزرگ شيعه، شيخ مفيد است. هر چند هدف وي از تأليف کتاب، تبيين امامت ائمه با توجه به روايات تاريخي و مناقب است، اما گزارش‌هاي زياد و جامعي از تاريخ ائمه در آن وجود دارد. در اين کتاب به احوال شخصي، نص بر ائمه، سيره فردي، سيره سياسي و اجتماعي، فضائل و مناقب آن بزرگواران پرداخته شده است. ارشاد در دو جلد تنظيم شده و جلد نخست آن به امير مؤمنان علي(ع) اختصاص دارد. البته به مناسبت تاريخ امام اول، شرحي از دوران رسول خدا است و زندگي حضرت زهرا(س) را ندارد.

مشخصات: دو جلد؛ زبان عربي؛ با دو ترجمه 1ـ سيد هاشم رسولي محلاتي 2ـ ترجمه ديگر از محمد باقر ساعدي خراساني.

4ـ دلائل الامامة؛ منسوب به محمد بن جرير بن رستم طبري (قرن 5)

درباره مؤلف اين کتاب هم مانند اثبات الوصيه اختلاف نظر است. هدف نويسنده بيشتر نقل فضائل و مناقب ائمه بوده و گاهي مطالبي را آورده که در کتب ديگر يافت نمي‌شود. قسمت مربوط به تاريخ امير مؤمنان از اين اثر به دست ما نرسيده است. شخص ديگري با همين نام و نسب در قرن چهارم بوده که کتاب المسترشد في امامة علي بن ابي طالب را درباره امامت علي(ع) نوشته و اعتبار آن بيش از دلائل الامامة است. اما اين کتاب کاملاً کلامي است نه تاريخي.

5ـ الخرائج و الجرائح؛ قطب الدين راوندي (م 573)

اين کتاب هم تنها به فضائل و مناقب ائمه مي‌پردازد و تاريخ کامل زندگاني آنان نيست. قطب راوندي هم به نقل رواياتي پرداخته که قبل و بعد از او کمتر رواج داشته است. بديهي است از اين‌گونه کتاب‌ها نمي‌توان تاريخ و زندگي معصومان را به تصوير کشيد.

6ـ اعلام الوري باعلام الهُدي؛ طَبرِسي (م 548)

اين کتاب نوشته طبرسي صاحب مجمع البيا‌ن است و پس از کتاب ارشاد شيخ مفيد از اهميت زيادي برخوردار است. مشخصات: دو جلد؛ زبان عربي؛ دو ترجمه 1ـ عزيز الله عطاردي با نام زندگاني چهارده معصوم 2ـ محمد حسين ساکت.

7ـ مناقب آل ابي طالب؛ محمد بن علي سَرَوي مازندراني مشهور به ابن شهر آشوب (م 588)

محور اين کتاب هم فضائل و مناقب ائمه است و کمتر به تاريخ آنان پرداخته است. بيشتر کتاب به مناقب امير مؤمنان اختصاص دارد. مشخصات: چهار جلد؛ عربي؛ ترجمه ندارد.

8ـ مطالب السَؤول في مناقب آل الرسول؛ محمد بن طلحه شافعي (م 652)

اين تصور که زندگي ائمه را فقط شيعيان نوشته باشند درست نيست و بسياري از منابع مربوط به زندگاني ائمه که امروزه در دست ماست تأليف عالمان اهل سنت است. علماي شيعه نيز از همان‌ها نقل کرده‌اند.

ابن طلحه از عالمان بزرگ مذهب شافعي و از علاقمندان به اهل بيت پيامبر بوده است و کتابش را با تأکيد بر مناقب دوازده امام تدوين کرده است. اين اثر در ميان شيعيان شهرت دارد و کتب بعدي از او فراوان نقل کرده‌اند. مشخصات: يک جلد؛ زبان عربي؛ ترجمه ندارد.

9ـ تذکرة الخواص من  الاُمة في ذکر خصائص الائمه؛ شمس الدين يوسف بغدادي مشهور به سبط ابن جوزي (م 654)

اين کتاب هم با آن که نوشته يکي از علماي حنبلي مذهب است جايگاه زيادي در منابع تاريخ ائمه دارد و به آثاري که شيعيان درباره ائمه نوشته‌اند، شباهت زيادي دارد. مشخصات: يک جلدي و دو جلدي؛ زبان عربي؛ ترجمه با عنوان شرح‌حال و فضائل خاندان نبوت به قلم محمدرضا عطائي.

10ـ کشف الغُمّه في معرفة الائمه؛ علي بن عيسي اِربلي (م 692)

اين کتاب شرح زندگاني چهارده معصوم است و يکي از منابع معتبر به شمار مي‌رود. بخصوص که از روايات کتب مفقوده استفاده کرده است. اربلي که عالمي شيعي است اين کتاب را با رويکردي معتدل و به دور از گزارش‌هاي غاليانه نگاشت. مشخصات: دو جلد؛ زبان عربي؛ ترجمه و شرح آن به قلم علي بن حسين زواره‌اي (قرن  دهم)

11ـ الفٌصول المُهمّه؛ علي بن محمد غَزّي مکي مشهور به ابن صباغ مالکي (م 855)

مؤلف اين کتاب هم از عالمان اهل سنت و مالکي مذهب است که به اهل بيت علاقه زيادي دارد و با آن که اعتقاد به امامت ندارد، تعبيرات شيعيان امامي را درباره ائمه به کار برده و کتابش را همانند آثار شيعي نوشته است. مشخصات: يک جلدي و دو جلدي؛ زبان عربي؛ ترجمه ندارد.

12ـ بحار الانوار الجامعة لدُرَر اخبار الأئمة الأطهار؛ محمد باقر مجلسي (1037-1111)

در اينجا مناسب است به دايرة المعارف شيعي بحار اشاره کنيم که بخشي از آن تاريخ است. اين کتاب در رديف منابع اوليه تاريخي نيست ولي اخبار و روايات را از آن کتاب‌ها جمع‌آوري و ارائه کرده است. بنابراين منبعي براي دسترسي جامع به بسياري از گزارش‌هاست. مجلدات زيادي از بحار به تاريخ اسلام و معصومين مي‌پردازد که از چاپ 110 جلدي چنين است: جلدهاي 15 تا 22 درباره رسول خدا و جلدهاي 35 تا 42 تاريخ امير المؤمنين علي(ع) و از جلد 43 تا 53 به زندگاني بقيه ائمه مي‌پردازد. غالب اين جلدها ترجمه فارسي دارد.

کهن‌ترين کتبي که اختصاص به تاريخ امير مؤمنان دارد و به دست ما رسيده است عبارتند از: وقعة صفين نوشته نصر بن مزاحم (م 212)؛ مقتل الامام امير‌المؤمنين از ابن ابي الدنيا (م 281)؛ الجمل نوشته شيخ مفيد (م 413). از آنجا که اين‌گونه آثار فقط به يک موضوع مي‌پردازد، اصطلاحاً به آن تک‌نگاري مي‌گوييم.

اين دسته کتاب‌ها درباره امام حسين(ع) بيشتر است. به دليل اين که زندگي اين امام به نبرد و شهادت ختم شده، غالب آثار مربوط به آن حضرت، عنوان مقتل يا حزن و اندوه دارد. کتاب وقعة الطف  که روايات ابومخنف (م 158) نخستين تاريخ‌نگار رسمي کربلاست، توسط استاد مورخ يوسفي غروي بازسازي و منتشر شده و استاد جواد سليماني آن را با عنوان نخستين گزارش مستند از نهضت عاشورا ترجمه کرده است. پس از آن مقتل الحسين اثر ابوبکر خوارزمي مشهور به مقتل خوارزمي (م 568) و اللهوف سيد بن طاووس (م 664) و مثير الاحزان از ابن نما حلي از مقتل‌هاي مشهور و نسبتاً معتبر هستند.