مرحوم علامه طباطبايي از بخش عمده‌اي از آثار خود در زندگينامه خودنوشت نام برده است. اما حجم اين آثار بيش از آن چيزي است که استاد، خود بدان اشاره نموده است. زيرا براي مثال برخي از اين يادداشت‌ها پاسخِ سؤالاتي بوده است که مرحوم علامه به صورت مکتوب و بدون برداشتن رونوشت از آنها براي افراد ارسال مي‌کرده است. بدون اغراق مي‌شود گفت که اگر استاد سيد هادي خسروشاهي نبود اکنون مجموعه بسياري از نوشته‌ها و مکتوبات و مخطوطات علامه طباطبايي از دست رفته بود. خود ايشان جرقه جمع‌آوري آثار را ضمن خاطره‌اي اينطور بيان مي‌کنند:

«سالها قبل به خاطر دارم که در سفري به انگليس، دو روز به دعوت انجمن اسلامي دانشجويان به منچستر رفتم؛ در آنجا ضمن ديدار با برادران، دانشجويي چند نامه و پاسخ استاد را در زمينه‌هاي فلسفي و تفسيري به من نشان داد که استاد علامه طباطبايي در پاسخ سؤالات آن برادر، مرقوم داشته بودند، من با اجازه آن برادر دانشجو فتوکپي آنها را تهيه کرده و با خود به ايران آوردم و ضمن ارائه آنها به استاد علامه از معظم‌له پرسيدم که آيا رو نوشتي از اين قبيل پرسش‌ها و پاسخ‌هاي ارسال شده دارند يا نه؟ و ايشان فرمودند: نه، من نوعا پاسخ‌ها را بدون نسخه دوم براي افراد مي‌فرستم.

از ايشان درخواست کردم که در موارد بعدي به اين جانب اجازه دهند که قبل از ارسال پاسخ‌ها، نسخه دومي از آنها تهيه شود که ايشان اين پيشنهاد را پذيرفتند».

بايد توجه داشت با صرف‌نظر از تفسير بيست جلدي الميزان، که مرحوم علامه اجازه چاپ آن را با قراردادي کتبي، دائمي اعلام کرده بودند ديگر آثار و تأليفات ديگر ايشان فقط براي يکبار اجازه چاپ داشتند. مجموعه کتبي که در ذيل معرفي مي‌شود بسياري از عناوين تأليف شده به قلم علامه را در بردارد.

1

کتابِ گران‏سنگِ «بداية الحکمه» که به زبان عربي است، علاقه‏مندان فلسفه را با بحث‏هاى مقدماتى فلسفه به صورت دقيق و منظم، آشنا مى‏کند. علامه اين کتاب را به درخواست برخي از نزديکان و شاگردان تأليف کرده است. ويژگي‌هاي اين کتاب عبارت است از: اکتفا نمودن به اسلوب برهاني و پرهيز از به کار بردن مطالب شعري و ذوقي، رعايت نظم منطقي در چينش مراحل و فصول به گونه‌اي که از مطالب پيشين، مطالب پسين را مي‌توان استنتاج کرد، اهتمام به مسائل مهمتر و کليدي و اجتناب از مباحث غيرلازم، اجتناب از خلط ميان علوم اعتباري با علوم حقيقي و اجتناب از بهره‌گيري از روش تجربه و حس در فلسفه نظري. اهميت اين کتاب آن اندازه بوده است که آيت الله محمدعلي گرامي در مقدمه ترجمه اين کتاب به زبان فارسي که با عنوان «آغاز فلسفه» منتشر شده است اينگونه آورده‌اند: «در همه دوران طلبگي و از زماني که در زواياي اشتغالات علمي‌ام قلم به دست گرفته‌ام غير از مواردي خاص که در هرکدام از آنها ضرورتي ويژه بود دست به ترجمه نزده‌ام». در اين کتاب که مي‌توان آن را تلخيصِ فلسفه اسلامي دانست از اين موضوعات بحث شده است: کليات مباحث هستى، وجود ذهنى و خارجى، مواد سه‏گانه وجوب، امکان و امتناع، ماهيت، معقولات عشر، علت و معلول، واحد و کثير، سبق و لحوق، قوه و فعل، علم و عالم و معلوم، مسائل مربوط به واجب‏الوجود.

2

کتابِ پر‌ارجِ «نهاية الحکمه»، که در حقيقت ادامه کتاب بدايه الحکمه مي‌باشد مسائل عميق و دشوار فلسفى را به مددِ برهان و ابتکار فلسفى و ذهن و ذوقِ مثال‏زدنى، تعليم مى‏دهد. در واقع اگر بدايه را کتابي براي مرحله ابتدايي فلسفه بدانيم، نهايه براي مرحله پاياني آن تنظيم گرديده است. در اکثر مراحل نهاية الحکمه مباحث، مفصل‌تر از آنچه در بداية الحکمه است بررسي گرديده يعني اقوال و آراء بيشتري مطرح گرديده و درباره برخي مسايل بحث و بررسي عميق‌تري صورت گرفته و به اشکالات نيز پاسخ‌هاي دقيق‌تري داده شده است. دشواري فهم مطالب نهاية الحکمه مربوط به همين موارد است يعني سطح مسايل مورد بحث نهايه بالاتر از سطح بدايه است و الا در اغلب موارد عبارات نهايه گوياتر است به طوري که مي‌توان از آن براي تبيين عبارات بدايه استفاده کرد اين اثر در واقع، خواننده را با خود تا قله‏هاى فلسفه و نهايت حکمت، مى‏برد و از سيرِ در مسائل فلسفى مشعوف مى‏سازد. ترجمه اين کتاب با عنوان «نهايت فلسفه» توسط آقاي مهدي تدين ترجمه شده است. موضوعاتى که در کتاب حاضر بحث شده عبارتند از: مسائل کلى وجود، وجود مستقل و وجود رابط، مواد قضايا، ماهيت و احکام آن، مقولات ده‏گانه، واحد و کثير، علت و معلول، قوه و فعل، سبق و لحوق و قدم و حدوث، عقل و عاقل و معقول، درباره واجب‏الوجود.

3

«اصول فلسفه رئاليسم» اثرى سترگ و گران‏سنگ در فلسفه اسلامى و حاصل بحث‏هاى فلسفى فيلسوف گران‏قدر علامه طباطبائى است که مجموع آن به چهارده مقاله مي‌رسد. اين کتاب يک معرفي اجمالي از فلسفه اسلامي از سه قرن و نيم پيش تا کنون مي‌باشد و در عين اينکه شامل تحقيقات گرانبهاي هزار ساله فلسفه اسلامي است به آراء و تحقيقات دانشمندان بزرگ اروپا نيز توجه کامل دارد. مفاهيم اين کتاب توسط شهيد مطهري شرح داده شده است. نخستين مقاله درباره چيستى فلسفه، مقاله دوم، فرق ميان فلسفه و سفسطه، سومين مقاله علم و ادراک، مقاله چهارم ارزش معلومات و پنجم پيدايش کثرت در ادراکات، ششمين مقاله ادراکات اعتبارى، مقاله هفتم پيرامون وجود… و در نهايت در چهاردهمين مقاله درباره خداى جهان و جهان بحث شده است. ضمن اين فصول و مقالات آراء بسياري از دانشمندان قديم و جديد، چه الهي و چه مادي مورد بحث و انتقاد قرار گرفته و به علت خاصي به ماديت جديد (ماترياليسم و ديالکتيک) بيشتر توجه شده است.

4

انسان از آغاز تا انجام

نحوه آفرينش انسان چگونه بود؟ فلسفه خلقت چه بود؟ در اين دنيا چگونه بايد باشد؟ پس از آن و در دنياى ديگر، مراحل انسان چيست: قبر، برزخ، رستاخيز، نامه اعمال و…. همه اين مراحل از موضوعات بسيار ژرف و پر‌معنايى است که متفکر بزرگ اسلامى علامه طباطبائى در «کتاب الانسان» آنها را کاويده و وجود آدمى را در سه مرحله بررسى کرده است: قبل از دنيا، در دنيا، بعد از دنيا.

5

بررسي‌هاي اسلامي (2 جلد)

بررسى‏هاى اسلامى، مجموعه مقاله‏ها، پرسش‏ها و پاسخ‏هايى است که علامه طباطبائى به مناسبت‏هاى گوناگون به نگارش آنها همت ورزيده است. برخي از اين پاسخ‌ها در جواب سؤالاتي بوده که در طول ساليان متمادى به صورتِ کتبى از محضر علامه پرسيده شده است. اين نگاشته‏هاى ارزشمند که هر يک در گوشه‏اى و نزدِ صاحب‏نظرى، يافت مى‏شد، به همت استاد سيدهادى خسروشاهى گردآورى و در دو جلد با نامِ «بررسى‏هاى اسلامى» با موضوعات زير، تنظيم شده است:

جلد اول: اسلام‏شناسى، امامت و تشيع، مسائل قرآنى، مقام و موقعيت زن در اسلام.

جلد دوم: مسائل فلسفى، مسئله آفرينش و رستاخيز، مسائل اجتماعى اسلام، مسائل گوناگون.

6

برهان، فلسفه علم است و وظيفه آن عبارت است از: بحث در باره موضوعات و مسائل و مبادى علوم و ارائه ملاک معرفت يقينى. همچنين در برهان، درخصوص راه‏هاى کسب معرفت يقينى و نيز تجربه و استقرا، بحث مى‏شود. در اثر حاضر، مرحوم استاد علامه طباطبائى، با رعايت موازين تلخيص، رساله جامعى در فن برهان تأليف کرده که همه ابواب آن را شامل مى‏شود.

7

تعاليم اسلام

تعاليم اسلام، مجموعه قوانين و مقررات فطرى است که سعادت دنيا و آخرت، بشر را تأمين مى‌کند. اين تعاليم از جنبه‌هاى مختلفِ فلسفى، کلامى، اقتصادى، اجتماعى، سياسى، فرهنگى و تربيتى، گوناگون و گسترده است. بى‌ترديد گزينشِ مقوله‌هايى از آن، کار دين‌شناسانى است که بر زواياى گوناگون آن، تسلط و تبحر دارند و نقش آنها را در ارتباط با منظومه دين، به نيکى مى‌شناسند. اثر حاضر با نام «تعاليم اسلام» دست‌چينى از موضوعات اسلامى است که به انتخاب و قلم متفکر بزرگ اسلامى، علامه سيدمحمدحسين طباطبائى در سه بخش تنظيم شده است: اعتقادات، اخلاق، احکام. ذيل هر يک از اين بخش‌ها، مطالب عميق و خواندنى طرح شده است.

8

رسائل توحيدي

رسائل توحيدي، اثري ژرف درباره بنيادي‌ترين اصل اسلامي ـ توحيد ـ است. مؤلف در اين کتاب با تبحر و چيره‌دستي در علوم عقلي و نقلي، مطالب عميقي را درباره توحيد در چهار رساله بررسي کرده است: رساله اول در خصوص وحدت حقّه وجود و توحيد اطلاقيِ ذات‌اقدس اله، است. رساله دوم، مربوط به اسم‌ها و اوصافِ حضرت حق مي‌باشد که همان تعيّنات ذات مقدس است. رساله سوم، راجع به افعال الهي و متفرعات آن، مانند قضا و قدر، بداء، جبر و تفويض و… است. رساله چهارم درباره موجوداتي است که واسطه فيض ميان حق تعالي و عالم ماده‌اند.

9

رسالت تشيع در دنياي امروز

رسالتِ تشيع، بسط توحيد و گسترش اسلام براساس آموزه‏هاى اهل‏بيت ‏عليهم‏السلام است. عالمان شيعى، از همان سده‏هاى نخستين، با همت‏هايى کوه‏سان، همين راه و روش را پيموده و با حفظِ هويتِ خود، در مسيرِ «وحدت اسلامى» گام نهاده‏اند. اثر حاضر يکى از تلاش‏هاى علمى متفکر بزرگ شيعى، حضرت علامه طباطبائى است که در آن به موضوعات زير پرداخته است. بشارت مذهب تشيع، معادشناسى از نظر شيعه، پيدايش سير معنوى و عرفان، اين اثر با توضيحات و مستندسازى مرحوم آية الله احمدى ميانجى، غناى بيشترى يافته است.

10

لب اللباب

فيلسوف و متفکر بزرگ اسلامى علامه سيدمحمدحسين طباطبائى(ره)، از ماه صفر تا جمادى الاولى 1400 هجري قمرى به مدت چهار ماه در تهران اقامت داشتند. يکى از شاگردان مبرز ايشان، آية الله سيدمحمدحسين حسينى طهرانى(ره)، فرصت را مغتنم شمرده و در غالب روزها، چند ساعتي از محضر ايشان بهره برده و مطالب خود را در قالبِ سؤال، طرح مى‏کرده و علامه طباطبائى هم آن پرسش‏ها را به تفصيل، پاسخ مي‌گفته است که اينک مجموعه آنها تحت عنوان «مصاحبات»، پيش روى شماست. شايد بحث‏هاى اين کتاب که از هر نظر، بديع و عميق است، در هيچ يک از آثار علامه طباطبائى يافت نمى‏شود، اين مباحث در پنج قسمت تنظيم شده است: قرآنى، فلسفى، عرفانى، علمى و تاريخى. ضميمه اين اثر نيز رساله «لب اللباب» مي‌باشد که در مورد شيوه درستِ سير و سلوک، مطابق با آموزه‌هاي شيعه است.

11

روابط اجتماعي در اسلام

آفرينش با ائتلاف و به هم پيوستگى قرين و ملازمند و همه اجزاى آن دست به دست هم منظومه دقيقى را ساخته‏اند. اسلام نيز که دينى فطرى است اين‏ چنين است که به راه و رسم خلقت مى‏رود و زندگى اجتماعى و روابط سالم برخاسته از آن را ارج مى‏نهد و بدين سان به همه جنبه‏هاى وجودى انسان پاسخ مى‏دهد. اساساً يکى از ملاک‏هاى سنجش دين فطرى، اجتماعى بودن آن است. چگونگى روابط اجتماعى در اسلام و پى‏بردن به ماهيت و بايستگى آن، از بحث‏هاى بسيار دقيقى است که متفکر بزرگ اسلامى علامه طباطبائى در تفسير گران‏قدر «الميزان» آورده‏اند. اثر حاضر، ترجمه آن بحث‏هاست که به ضميمه مباحثى چون: جبر و تفويض، معجزه، تقليد و پيروى از خرافات و محکم و متشابه و تأويل در قرآن، تقديم مى‏شود.

12

سنن النبي

به فرموده قرآن کريم، پيامبر گرامى اسلام(ص) الگو و اسوه همه انسان‏هاست و رفتار و گفتار آن بزرگوار، منبع اصيل و بسيار اطمينان‏بخشى براي زندگي است. لذا تأسّى به اين اسوه حسنه، شناخت سنت‏هاى آن حضرت، يک ضرورت است…. علامه سيد محمدحسين طباطبائى در اثر حاضر، بخشي از سنن پيامبر اسلام(ص) را در اين زمينه‏ها آورده است: آداب معاشرت، زينت کردن، سفر، زناشويى، خوردنى‏ها و آشاميدنى‏ها، امور مربوط به اموات، آداب نماز، قرائت قرآن، آداب دعا و….. بيان مرحوم علامه طباطبايي پيرامون اين کتاب: «اين کتاب از جمله عنايات، الطافي است که خداوند سبحان امکان تاليف آن را به ما داد، بحثي از رواياتي که راويان مسلمان حديث در کتابهاي خود در مورد آداب و سنت‌هاي آقا و سرورمان حضرت رسول خدا (ص) آورده‌اند را تا آنجا که زمان اندک و فرصت کوتاه ما اجازه داد انتخاب نموده‌ايم».

13

شيعه

تفسير درستِ تعاليم قرآن و سيره نبوى را در پيروى از اهل‏بيت پيامبر(ص) مى‏داند. اين گرايش از نخستين سال‏هاى صدر اسلام پديد آمد و در پيروى مطلق از اهل‏بيت پيامبر تجلى و استمرار يافت. داستانِ شکل‏گيرى شيعه، مشکلات و موانعى که بر سر راه آن ايجاد شد، تهمت‏هاى ناروا به شيعه، چگونگى مرجعيت اهل‏بيت«ع»، پى‏ريزى علوم توسط آنان، طرز تفکر فلسفى در بيانات آنان، پاسخ به شبهه‏ها و سؤال‏هاى گوناگون، از جمله مباحثى است که در اين کتاب از آنها به طور مستند و منطقى، بحث شده است. اين کتاب در واقع، حاصل گفت‏وگوها و نيز نامه‏هايى است که ميان پرفسور هانرى کُرْبَن، محقق بزرگ فرانسوى و نيز متفکر شهير اسلامى علامه طباطبائى در سال 1338ش صورت گرفته و با توضيحات و تحقيقات دو تن از شاگردانِ برجسته علامه، آقايان: على احمدى ميانجى و سيدهادى خسروشاهى پر بارتر شده است.

14

شيعه در اسلام

شيعه، مذهبى ريشه‌دار و اصيل در اسلام است که هميشه عقلانيت و معنويت را در همه عرصه‌هاى زندگى فردى و اجتماعى رقم زده است. اثر حاضر دورنماى کلى اين مذهب را در سه بخش معرفى مى‌کند: 1. کيفيت پيدايش و نشو و نماى شيعه. 2. تفکر مذهبى شيعه. 3. اعتقادات اسلامى از نظر شيعه دوازده امامى. اين کتاب اساسا براي معرفي تشيع در مغرب زمين تاليف شده است چرا که اغلب مطالعات و تحقيقات انديشمندان مغرب زمين پيرامون شيعه از مصادر تحقيقي اهل سنت و يا اسماعيليه مي باشد. از آنجا که تقرب واقعي، فقط با حفظ اصالت طرفين امکان‌پذير مي‌باشد مرحوم علامه بدون کوچکترين اهانت به اهل‌سنت و جماعت و در عين حال دفاع از اصالت شيعه و بيان علت پيدايش آن، کوشيده است تا نشان دهد که تشيع جنبه‌اي کاملا اصيل از اسلام است تا با دفاع از اصالت شيعه، گفتگوي بين دو بخش اصلي اسلام را آسان‌تر ساخته سازد،. يکي ديگر از ويژگي‌هاي کتاب اين است که علامه با لساني ساده تقريبا تمام جوانب شيعه را از تاريخ و حکمت تا عرفان توضيح داده و در صفحاتي معدود بسياري از مهمترين حقايق معارف اسلامي و شيعي را بيان کرده است.

15

قرآن در اسلام

قرآن، ريشه‌دارترين مدرک اسلامى است که محور همه تلاش‌هاى فرد و اجتماع مسلمان است. استاد علامه طباطبائى، مفسر بزرگ اسلامى، با سال‌ها تدبر در اين کتاب عظيم، جايگاه قرآن را در اسلام در اين فصل‌ها نگاشته است: ارزش قرآن مجيد در ميان مسلمانان؛ چگونگى تعليم قرآن؛ وحى قرآن مجيد؛ رابطه قرآن مجيد با علوم؛ ترتيبِ نزول قرآن و انتشار آن در ميان مردم.

16

گلچيني از معارف تشيع

پس از دو کتاب «قرآن در اسلام» و «شيعه در اسلام» سومين اثر اين مجموعه که به پيشنهاد يکي از اساتيد مغرب زمين، توسط علامه طباطبائي نوشته شده است، اثر حاضر «گلچيني از معارف تشيع» است که متوني از دعاها و معنويات ائمه تشيع، همراه با شرح حال مختصري از امامان شيعه و متن عهدنامه مالک‌اشتر است.

17

مجموعه رسائل

متفکر بزرگ اسلامي، علامه طباطبايي، علاوه بر کتاب‌هاي مستقل، رساله‌هاي کوچکي هم دارند که در آنها مطالب عميق فلسفي، عرفاني و ديني مطرح شده و به سبب همين ژرفايي، مورد توجه دانشوران مسلمان قرار گرفته است.

اين رساله‌ها را چند تن از دانشمندان اسلامي ترجمه و شرح کرده‌اند و اينک يکجا و در سه جلد با اين عناوين ارائه شده است: جلد اول: اثبات واجب‌الوجود، توحيد، خلق جديد پايان‌ناپذير، وحي، علي و فلسفه‌ الهي، اعجاز و معجزه.

جلد دوم: رساله الولايه، علم، برهان و علم امام.

جلد سوم: تعليقات بر بحار‌الانوار، تعليقات بر اصول کافي، ذو‌القرنين يا کوروش، خلقت انسان و جهان تکامل و اعجاز از ديدگاه قرآن.

18

نسب نامه خاندان طباطبايي

سلسله سادات طباطبائي، جملگي از خاندان (ابراهيم طباطبا) هستند که فرزند (اسماعيل ديباج) و او هم فرزند ابراهيم عمر، فرزند (حسن مثني) است. کتاب نسب‌نامه خاندان طباطبائي (اولاد امير سراج الدين عبدالوهاب) به قلم علامه سيدمحمدحسين طباطبائي از سوي مؤسسه بوستان کتاب منتشر شده است. اين اثر، نسب‌نامه خاندان طباطبائي از قلم و بيان علامه سيدمحمدحسين طباطبائي و نيز مقدمه استاد سيدهادي خسروشاهي درباره سادات طباطبائي تبيين شده است. سلسله سادات طباطبائي، جملگي از خاندان (ابراهيم طباطبا) هستند که فرزند (اسماعيل ديباج) و او هم فرزند ابراهيم عمر، فرزند (حسن مثني) است. حسن مثني، فرزند بلافصل امام حسن مجتبي عليه‌السلام است. از اين سلسله، عالمان، عارفان و دانشوران فراواني سر برآورده‌اند که علامه سيدمحمدحسين طباطبائي يکي از شخصيت‌هاي برجسته آنهاست. در اين اثر نسب‌نامه خاندان طباطبائي را از قلم و بيان علامه سيدمحمدحسين طباطبائي و نيز مقدمه استاد سيدهادي خسروشاهي درباره سادات طباطبائي، مي‌خوانيم.

19

تفسير الميزان

به تحقيق مشهورترين اثر علامه طباطبايي کتاب الميزان في تفسير القرآن است که به تفسير الميزان شهرت پيدا کرده است. اين کتاب در بيست مجلد و به زبان عربي تأليف شده است. ابتدا جمعي از فضلاء و مدرسين حوزه علميه قم از جمله آيت‌الله ناصر مکارم شيرازي، آيت‌الله محمدتقي مصباح يزدي، حجت‌الاسلام سيد محمد باقر موسوي همداني، آيت‌الله عبدالکريم بروجردي و… به ترجمه کتاب پرداخته، آن را در 40 مجلد به فارسي برگرداندند. اما از آنجا که نيمي از کتاب به خامه حجت‌الاسلام سيد محمدباقر موسوي‌همداني ترجمه شده بود، به توصيه علامه طباطبايي، باقي مجلدات کتاب يکبار ديگر به وسيله آيت‌الله موسوي‌همداني به زبان فارسي برگردانده شد تا کل تفسير الميزان با يک قلم ترجمه شده باشد. ويژگي مهم اين تفسير به کارگيري تفسير قرآن به قرآن است. اين روش در کار مفسر تنها در کنار هم گذاشتن آيات براي درک معناي واژه خلاصه نمي‌شود، بلکه موضوعات مشابه و مشترک در سوره‌هاي مختلف را کنار يکديگر قرار مي‌دهد، تحليل و مقايسه مي‌کند و براي درک پيام آيه به شيوه تدبري و اجتهادي توسل مي‌جويد. يکي از ابعاد چشم‌گير الميزان، جامعه‌گرايي اين تفسير است. بي‌گمان اين خصيصه از انديشه و گرايش‌هاي اجتماعي مولف برخاسته است و به مباحثي چون: حکومت، آزادي، عدالت اجتماعي، نظم اجتماعي، مشکلات امت اسلامي، علل عقب ماندگي مسلمانان، حقوق زن و دهها موضوع روز، روي آورده است. از مسائل بارز در الميزان، توجه به شبهات و اشکالات مخالفان و نقد و بررسي آنهاست و يکي ديگر از جنبه‌هاي تفسير، عنايت به بحث‌هاي علمي و فلسفي و کلامي است. آنچه که سيره خاص الميزان است شناسايي آيات کليدي و ريشه‌اي قرآن است. مرحوم علامه از آيات کليدي قرآن کريم به عنوان غرر آيات ياد مي‌فرمود که درخشش چشمگير آنها نه تنها راهگشاي بسياري از آيات ديگر قرآن بود بلکه پايه محکمي براي حل بسياري از احاديث خواهد بود. ويژگي ديگر اين تفسير در آن است که به اخبار و احاديث از پيامبر اکرم (ص) و ائمه معصومين (ع) اعتناء تام و تمام نشان مي‌دهد.